اسرارِ خودی فہرست مضامین ۱۔ تمہید ۲۔ دربیان اینکہ اصل نظام عالم از خودی است وتسلسل حیات تعینّات وجود بر استحکام خودی انحصاردارد ۳۔ دربیان اینکہ حیات خودی از تخلیق و تولید مقاصد است ۴۔ دربیان اینکہ خودی از عشق و محبت استحکام می پذیرد ۵۔ دربیان اینکہ خودی از سئوال ضعیف می گردد ۶۔ در بیان اینکہ چون خودی از عشق و محبّت محکم می گردد قوای ظاھرہ و مخفیہ نظام عالم را مسخّر می سازد ۷۔ حکایت درین معنی کہ مسٔلۂ نفی خودی ازمخترعات اقوام مغلوبۂ بنی نوع انسان است کہ بہ این طریقِ مخفی اخلاق اقوام غالبہ را ضعیف می سازند ۸۔ در معنی اینکہ افلاطون یونانی کہ تصوّٖف و ادبیات اقوام اسلامیّہ از افکار او اثر عظیم پذیرفتہ بر مسلک گوسفندی رفتہ است و از تخیّلات او احتراز واجب است ۹۔ در حقیقت شعر و اصلاح ادبیات اسلامیّہ ۱۰۔ دربیان اینکہ تربیت خودی را سہ مراحل است مرحلۂ اوّل را اطاعت و مرحلۂ دوم را ضبط نفس و مرحلۂ سوم را نیابت الٰہی نامیدہ اند ۱۱۔ در شرح اسرار اسمای علی مرتضیٰ ۱۲۔ حکایت نوجوانی از مرو کہ پیش حضرت سید مخدوم علی ھجویری رحمتہ اللّٰہ علیہ آمدہ از ستم اعدا فریاد کرد ۱۳۔ حکایت طایری کہ از تشنگی بیتاب بود ۱۴۔ حکایت الماس و زغال ۱۵۔ حکایت شیخ و برھمن و مکالمۂ گنگا و ھمالہ در معنی اینکہ تسلسل حیات ملّیہ از محکم گرفتن روایات مخصوصۂ ملّیہ می باشد ۱۶۔ در بیان اینکہ مقصد حیات مسلم اعلای کلمۃ اللّٰہ است و جہاد، اگر محّرک او جوع الارض باشد در مذھب اسلام حرام است ۱۷۔ اندرز میر نجات نقشبند المعروف بہ بابای صحرائی کہ برای مسلمانان ہندوستان رقم فرمودہ است ۱۸۔ الوقتُ سیفُٗ ۱۹۔ دعا {اسرارِ خودی } دی شیخ با چراغ ھمی گشت گرد شھر کز دام و دد ملولم و انسانم آرزوست زین ھمرھان سُست عناصر دلم گرفت شیر خدا و رستم دستانم آرزوست گفتم کہ یافت می نشود جُستہ ایم ما گفت آنچہ یافت می نشود آنم آرزوست (مولانا جلال الدین رومی) بسم اللّٰہ الرحمٰن الرحیم {تمہید} نیست در خشک و تر بیشۂ من کوتاہی چوب ہر نخل کہ منبر نشود دارکنم (نظیری نیشابوری) راہ شب چون مہر عالمتاب زد گریۂ من بر رُخ گل ، آب زد اشک من از چشم نرگس خواب شست سبزہ از ھنگامہ ام بیدار رُست باغبان زور کلامم آزمود مصرعی کارید و شمشیری درود در چمن جز دانۂ اشکم نکشت تار افغانم بہ پود باغ رِشت ذرّہ ام مہر مُنیر آنِ من است صد سحر اندر گریبان من است خاک من روشن تر از جام جم است محرم از نازادھای عالم است فکرم آن آھو سر فتراک بست کو ھنوز از نیستی بیرون نجست سبزہ ناروئیدہ زیب گلشنم گل بہ شاخ اندر نہان در دامنم محفل رامشگری برھم زدم زخمہ بر تار رگ عالم زدم بسکہ عود فطرتم نادر نوا ست ھم نشین از نغمہ ام ناآشنا ست در جہان خورشید نوزائیدہ ام رسم و آئین فلک نادیدہ ام رم ندیدہ انجم از تابم ھنوز ھست نا آشفتہ سیمابم ھنوز بحر از رقص ضیایم بی نصیب کوہ از رنگ حنایم بی نصیب خوگر من نیست چشم ھست و بود لرزہ بر تن خیزم از بیم نمود بامم از خاور رسید و شب شکست شبنم نو برگل عالم نشست انتظار صبح خیزان می کشم ای خوشا زرتشتیان آتشم نغمہ ام از زخمہ بی پرواستم من نوای شاعر فرداستم عصر من دانندۂ اسرار نیست یوسف من بہر این بازار نیست ناامید استم ز یاران قدیم طور من سوزد کہ می آید کلیم قلزم یاران چو شبنم بی خروش شبنم من مثل یم طوفان بہ دوش نغمہ ی من از جہان دیگر است این جرس را کاروان دیگر است ای بسا شاعر کہ بعد از مرگ زاد چشم خود بر بست و چشم ما گشاد رخت باز از نیستی بیرون کشید چون گل از خاک مزار خود دمید کاروان ھا گرچہ زین صحرا گذشت مثل گام ناقہ کم غوغا گذشت عاشقم فریاد ایمان من است شور حشر از پیش خیزان من است نغمہ ام ز اندازۂ تار است بیش من نترسم از شکست عود خویش قطرہ از سیلاب من بیگانہ بہ قلزم از آشوب او دیوانہ بہ در نمی گنجد بہ جو عمّان من بحرھا باید پی طوفان من غنچہ کز بالیدگی گلشن نشد در خور ابر بھار من نشد برقہا خوابیدہ در جان من است کوہ و صحرا باب جولان من است پنجہ کن با بحرم ار صحراستی برق من در گیر اگر سیناستی چشمۂ حیوان براتم کردہ اند محرم راز حیاتم کردہ اند ذرّہ از سوز نوایم زندہ گشت پر گشود و کرمک تابندہ گشت ھیچکس رازی کہ من گویم نگفت ھمچو فکر من دُرِ معنی نسفت سرِّ عیش جاودان خواھی بیا ھم زمین ھم آسمان خواھی بیا پیر گردون با من این اسرار گفت از ندیمان رازھا نتوان نہفت ساقیا برخیز و می در جام کن محو از دل کاوش ایاّم کن شعلہ ی آبی کہ اصلش زمزم است گر گدا باشد پرستارش جم است می کند اندیشہ را ھشیار تر دیدہ ی بیدار را بیدار تر اعتبار کوہ بخشد کاہ را قوت شیران دھد روباہ را خاک را اوج ثریّا می دھد قطرہ را پہنای دریا می دھد خامشی را شورش محشر کند پای کبک از خون باز احمر کند خیز و در جامم شراب ناب ریز بر شب اندیشہ ام مہتاب ریز تا سوی منزل کشم آوارہ را ذوق بیتابی دھم نظارہ را گرم رو از جستجوی نو شوم روشناس آرزوی نو شوم چشم اھل ذوق را مردم شوم چون صدا در گوش عالم گم شوم قیمت جنس سخن بالا کنم آب چشم خویش در کالاکنم باز بر خوانم ز فیض پیر روم دفتر سر بستہ اسرار علوم جان او از شعلہ ھا سرمایہ دار من فروغ یک نفس مثل شرار شمع سوزان تاخت بر پروانہ ام بادہ شبخون ریخت بر پیمانہ ام پیر رومی خاک را اکسیر کرد از غبارم جلوہ ھا تعمیر کرد ذرّہ از خاک بیابان رخت بست تا شعاع آفتاب آرد بہ دست موجم و در بحر او منزل کنم تا دُرِ تابندہ ئی حاصل کنم من کہ مستی ھا ز صہبایش کنم زندگانی از نفس ھایش کنم شب دل من مایل فریاد بود خامشی از یا ربم آباد بود شکوہ آشوب غم دوران بُدم از تہی پیمانگی نالان بُدم این قدر نظارہ ام بیتاب شد بال و پر بشکست و آخر خواب شد روی خود بنمود پیر حق سرشت کو بہ حرف پہلوی قرآن نوشت گفت ’’ای دیوانہ ی ارباب عشق جرعہ ئی گیر از شراب ناب عشق بر جگر ھنگامہ ی محشر بزن شیشہ بر سر دیدہ بر نشتر بزن خندہ را سرمایہ ی صد نالہ ساز اشک خونین را جگر پرکالہ ساز تا بہ کی چون غنچہ می باشی خموش نکہت خود را چو گل ارزان فروش در گرہ ھنگامہ داری چون سپند محمل خود بر سر آتش ببند چون جرس آخر ز ھر جزو بدن نالہ ی خاموش را بیرون فکن آتش استی بزم عالم بر فروز دیگران را ھم ز سوز خود بسوز فاش گو اسرار پیر می فروش موج می شو کسوت مینا بپوش سنگ شو آئینہ ی اندیشہ را بر سر بازار بشکن شیشہ را از نیستان ھمچو نی پیغام دہ قیس را از قوم حی پیغام دہ نالہ را انداز نو ایجاد کن بزم را از ھای و ھو آباد کن خیز و جان نو بدہ ھر زندہ را از قُم خود زندہ تر کن زندہ را خیز و پا بر جادہ ی دیگر بنہ جوش سودای کہن از سر بنہ آشنای لذّت گفتار شو ای درای کاروان بیدار شو‘‘ زین سخن آتش بہ پیراھن شدم مثل نی ھنگامہ آبستن شدم چون نوا از تار خود برخاستم جنتی از بہر گوش آراستم بر گرفتم پردہ از راز خودی وا نمودم سرّ اعجاز خودی بود نقش ھستیم انگارہ ئی نا قبولی ، ناکسی ، ناکارہ ئی عشق سوھان زد مرا ، آدم شدم عالم کیف و کم عالم شدم حرکت اعصاب گردون دیدہ ام در رگ مہ گردش خون دیدہ ام بہر انسان چشم من شبہا گریست تا دریدم پردہ ی اسرار زیست از درون کارگاہ ممکنات بر کشیدم سرّ تقویم حیٰات من کہ این شب را چو مہ آراستم گرد پای ملّت بیضاستم ملّتی در باغ و راغ آوازہ اش آتش دلہا سُرود تازہ اش ذرّہ کشت و آفتاب انبار کرد خرمن از صد رومی و عطّار کرد آہ گرمم ، رخت بر گردون کشم گرچہ دودم از تبار آتشم خامہ ام از ھمّت فکر بُلند راز این نُہ پردہ در صحرا فکند قطرہ تا ھمپاٰیہ ی دریا شود ذرّہ از بالیدگی صحرا شود شاعری زین مثنوی مقصود نیست بت پرستی ، بت گری مقصود نیست ھندیم از پارسی بیگانہ ام ماہ نو باشم تہی پیمانہ ام حسن انداز بیان از من مجو خوانسار و اصفہان از من مجو گرچہ ھندی در عذوبت شکر است طرز گفتار دری شیرین تر است فکر من از جلوہ اش مسحور گشت خامہ ی من شاخ نخل طور گشت پارسے از رفعت اندیشہ ام در خورد با فطرت اندیشہ ام خردہ بر مینا مگیر ای ھوشمند دل بہ ذوق خُردہ ی مینا ببند در بیان اینکہ اصل نظام عالم از خودی است و تسلسل حیات تعینات وجود بر استحکام خودی انحصاردارد پیکر ھستی ز آثار خودی است ھر چہ می بینی ز اسرار خودی است خویشتن را چون خودی بیدار کرد آشکارا عالم پندار کرد صد جہان پوشیدہ اندر ذات او غیر او پیداست از اثبات او در جہان تخم خصومت کاشت است خویشتن را غیر خود پنداشت است سازد از خود پیکر اغیار را تا فزاید لذت پیکار را می کشد از قوّت بازوی خویش تا شود آگاہ از نیروی خویش خود فریبی ھای او عین حیات ھمچو گل از خون وضو عین حیات بہر یک گل خون صد گلشن کند از پی یک نغمہ صد شیون کند یک فلک را صد ھلال آوردہ است بہر حرفی صد مقال آوردہ است عذر این اسراف و این سنگین دلی خلق و تکمیل جمال معنوی حسن شیرین عذر درد کوھکن نافہ ئی عذر صد آھوی ختن سوز پیہم قسمت پروانہ ھا شمع عذر محنت پروانہ ھا خامہ ی او نقش صد امروز بست تا بیارد صبح فردائی بہ دست شعلہ ھای او صد ابراھیم سوخت تا چراغ یک محمدؐ بر فروخت می شود از بہر اغراض عمل عامل و معمول و اسباب و علل خیزد ، انگیزد ، پرد ، تابد ، رمد سوزد ، افروزد ، کشد ، میرد ، دمد وسعت ایاّم جولانگاہ او آسمان موجی ز گرد راہ او گل بہ جیب آفاق از گلکاریش شب ز خوابش ، روز از بیداریش شعلہ ی خود در شرر تقسیم کرد جز پرستی عقل را تعلیم کرد خود شکن گردید و اجزا آفرید اندکی آشفت و صحرا آفرید باز از آشفتگی بیزار شد وز بہم پیوستگی کہسار شد وانمودن خویش را خوی خودی است خفتہ در ھر ذرّہ نیروی خودی است قوّت خاموش و بیتاب عمل از عمل پابند اسباب عمل چون حیات عالم از زور خودی است پس بہ قدر استواری زندگی است قطرہ چون حرف خودی ازبر کند ھستنی بی مایہ را گوھر کند بادہ از ضعف خودی بی پیکر است پیکرش منّت پذیر ساغر است گرچہ پیکر می پذیرد جام می گردش از ما وام گیرد جام می کوہ چون از خود رود صحرا شود شکوہ سنج جوشش دریا شود موج تا موج است در آغوش بحر می کند خود را سوار دوش بحر حلقہ ئی زد نور تا گردید چشم از تلاش جلوہ ھا جنبید چشم سبزہ چون تاب دمید از خویش یافت ھمّت او سینہ ی گلشن شکافت شمع ھم خود را بہ خود زنجیر کرد خویش را از ذرّہ ھا تعمیر کرد خود گدازی پیشہ کرد از خود رمید ھم چو اشک آخر ز چشم خود چکید گر بہ فطرت پختہ تر بودی نگین از جراحت ھا بیاسودی نگین می شود سرمایہ دار نام غیر دوش او مجروح بار نام غیر چون زمین بر ھستی خود محکم است ماہ پابند طواف پیہم است ھستی مہر از زمین محکم تر است پس زمین مسحور چشم خاور است جنبش از مژگان برد شان چنار مایہ دار از سطوت او کوھسار تار و پود کسوت او آتش است اصل او یک دانہ ی گردن کش است چون خودی آرد بہم نیروی زیست می گشاید قلزمی از جوی زیست دربیان اینکہ حیات خودی از تخلیق و تولیدمقاصداست زندگانی را بقا از مدّعا ست کاروانش را درا از مدّعا ست زندگی در جستجو پوشیدہ است اصل او در آرزو پوشیدہ است آرزو را در دل خود زندہ دار تا نگردد مُشت خاک تو مزار آرزو جان جہان رنگ و بوست فطرت ھر شی امین آرزو ست از تمنّا رقص دل در سینہ ھا سینہ ھا از تاب او آئینہ ھا طاقت پرواز بخشد خاک را خضر باشد موسٰی ادراک را دل ز سوز آرزو گیرد حیات غیر حق میرد چو او گیرد حیات چون ز تخلیق تمّنا باز ماند شہپرش بشکست و از پرواز ماند آرزو ھنگامہ آرای خودی موج بیتابی ز دریای خودی آرزو صید مقاصد را کمند دفتر افعال را شیرازہ بند زندہ را نفی تمّنا مردہ کرد شعلہ را نقصان سوز افسردہ کرد چیست اصل دیدہ ی بیدار ما بست صورت لذت دیدار ما کبک پا از شوخی رفتار یافت بلبل از سعی نوا منقار یافت نی برون از نیستان آباد شد نغمہ از زندان او آزاد شد عقل ندرت کوش و گردون تاز چیست ھیچ می دانی کہ این اعجاز چیست زندگی سرمایہ دار از آرزوست عقل از زائیدگان بطن اوست چیست نظم قوم و آئین و رسوم چیست راز تازگیہای علوم آرزوئی کو بہ زور خود شکست سر ز دل بیرون زد و صورت ببست دست و دندان و دماغ و چشم و گوش فکر و تخییل و شعور و یاد و ھوش زندگی مرکب چو در جنگاہ باخت بہر حفظ خویش این آلات ساخت آگہی از علم و فن مقصود نیست غنچہ و گل از چمن مقصود نیست علم از سامان حفظ زندگی است علم از اسباب تقویم خودی است علم و فن از پیش خیزان حیات علم و فن از خانہ زادان حیات ای از راز زندگی بیگانہ ، خیز از شراب مقصدی مستانہ خیز مقصدی مثل سحر تابندہ ئی ماسویٰ را آتش سوزندہ ئی مقصدی از آسمان بالاتری دلربائی ، دلستانی ، دلبری باطل دیرینہ را غارتگری فتنہ در جیبی سراپا محشری ما ز تخلیق مقاصد زندہ ایم از شعاع آرزو تابندہ ایم در بیان اینکہ خودی از عشق و محبت استحکام می پذیرد نقطہ ی نوری کہ نام او خودی است زیر خاک ما شرار زندگی است از محبت می شود پایندہ تر زندہ تر سوزندہ تر تابندہ تر از محبت اشتعال جوھرش ارتقای ممکنات مضمرش فطرت او آتش اندوزد ز عشق عالم افروزی بیاموزد ز عشق عشق را از تیغ و خنجر باک نیست اصل عشق از آب و باد و خاک نیست در جہان ھم صلح و ھم پیکار عشق آب حیوان تیغ جوھر دار عشق از نگاہ عشق خارا شق شود عشق حق آخر سراپا حق شود عاشقی آموز و محبوبی طلب چشم نوحی قلب ایّوبی طلب کیمیا پیدا کن از مشت گلی بوسہ زن بر آستان کاملی شمع خود را ھمچو رومی برفروز روم را در آتش تبریز سوز ھست معشوقی نہان اندر دلت چشم اگر داری بیا بنمایمت عاشقان او ز خوبان خوبتر خوشتر و زیباتر و محبوبتر دل ز عشق او توانا میشود خاک ھمدوش ثرّیا میشود خاک نجد از فیض او چالاک شد آمد اندر وجد و بر افلاک شد در دل مسلم مقام مصطفٰیؐ است آبروی ما ز نام مصطفٰیؐ است طور موجی از غبار خانہ اش کعبہ را بیت الحرم کاشانہ اش کمتر از آنی ز اوقاتش ابد کاسب افزایش از ذاتش ابد بوریا ممنون خواب راحتش تاج کِسریٰ زیر پای امتش در شبستان حرا خلوت گُزید قوم و آئین و حکومت آفرید ماند شبہا چشم او محروم نوم تا بہ تخت خسروی خوابیدہ قوم وقت ھیجا تیغ او آھن گداز دیدہ ی او اشکبار اندر نماز در دعای نصرت آمین تیغ او قاطع نسل سلاطین تیغ او در جھان آئین نو آغاز کرد مسند اقوام پیشین درنورد از کلید دین در دنیا گشاد ھمچو او بطن اُم گیتی نزاد در نگاہ او یکی بالا و پست با غلام خویش بر یک خوان نشست در مصافی پیش آن گردون سریر دختر سردار طی آمد اسیر پای در زنجیر و ھم بے پردہ بود گردن از شرم و حیا خم کردہ بود دخترک را چون نبیؐ بی پردہ دید چادر خود پیش روی او کشید ما از آن خاتون طی عریانتریم پیش اقوام جہان بی چادریم روز محشر اعتبار ماست او در جہان ھم پردہ دار ماست او لطف و قہر او سراپا رحمتی آن بہ یاران این بہ اعدا رحمتی آن کہ بر اعدا در رحمت گشاد مکّہ را پیغام لاتثریب داد ما کہ از قید وطن بیگانہ ایم چون نگہ نور دو چشمیم و یکیم از حجاز و چین و ایرانیم ما شبنم یک صبح خندانیم ما مست چشم ساقی بطحاستیم در جہان مثل می و میناستیم امتیازات نسب را پاک سوخت آتش او این خس و خاشاک سوخت چون گل صد برگ ما را بو یکیست اوست جان این نظام و او یکیست سرّ مکنون دل او ما بُدیم نعرہ بی باکانہ زد افشا شدیم شور عشقش در نی خاموش من می تپد صد نغمہ در آغوش من من چہ گویم از تولاّیش کہ چیست خشک چوبی در فراق او گریست ھستی مسلم تجلّی گاہ او طور ھا بٰالد ز گرد راہ او پیکرم را آفرید آئینہ اش صبح من از آفتاب سینہ اش درتپید دمبدم آرام من گرمتر از صبح محشر شام من ابر آذار است و من بستان او تاک من نمناک از باران او چشم در کشت محبّت کاشتم از تماشا حاصلی برداشتم خاک یثرب از دو عالم خوشتر است ای خنک شہری کہ آنجا دلبر است کشتہ ی انداز ملّا جامی ام نظم و نثر او علاج خامی ام شعر لبریز معاٰنی گفتہ است در ثنای خواجہ گوھر سفتہ است ’’نسخۂ کونین را دیباچہ اوست جملہ عالم بندگان و خواجہ اوست‘‘ کیفیت ھا خیزد از صبہای عشق ھست ھم تقلید از اسمای عشق کامل بسطام در تقلید فرد اجتناب از خوردن خربوزہ کرد عاشقی ؟ محکم شو از تقلید یار تا کمند تو شود یزدان شکار اندکی اندر حرای دل نشین ترک خود کن سوی حق ھجرت گزین محکم از حق شو سوی خود گام زن لات و عزّای ھوس را سر شکن لشکری پیدا کن از سلطان عشق جلوہ گر شو بر سر فاران عشق تا خدای کعبہ بنوازد تو را شرح ’’انیّ جاعل‘‘ سازد تو را در بیان اینکہ خودی از سئوال ضعیف می گردد ای فراھم کردہ از شیران خراج گشتہ ئی روبہ مزاج از احتیاج خستگی ھای تو از ناداری است اصل درد تو ھمین بیماری است میرباید رفعت از فکر بلند میکشد شمع خیال ارجمند از خم ھستی می گلفام گیر نقد خود از کیسہ ی ایّام گیر خود فرود آ از شتر مثل عمرؓ الحذر از منّت غیر الحذر تا بہ کی دریوزہ ی منصب کنی صورت طفلان ز نی مرکب کنی فطرتی کو بر فلک بندد نظر پست می گردد ز احسان دگر از سئوال ، افلاس گردد خوارتر از گدائی گدیہگر نادارتر از سؤال آشفتہ اجزای خودی بی تجلی نخل سینای خودی مشت خاک خویش را از ھم مپاش مثل مہ رزق خود از پھلو تراش گرچہ باشی تنگ روز و تنگ بخت در رہ سیل بلا افکندہ رخت رزق خویش از نعمت دیگر مجو موج آب از چشمہ ی خاور مجو تا نباشی پیش پیغمبرؐ خجل روز فردائی کہ باشد جان گسل ماہ را روزی رسد از خوان مہر داغ بر دل دارد از احسان مہر ھمّت از حق خواہ و با گردون ستیز آبروی ملّت بیضا مریز آنکہ خاشاک بتان از کعبہ رُفت مرد کاسب را حبیب اللّٰہ گفت وای بر منّت پذیر خوان غیر گردنش خم گشتہ ی احسان غیر خویش را از برق لطف غیر سوخت با پشیزی مایہ ی غیرت فروخت ای خنک آن تشنہ کاندر آفتاب می نخواھد از خضر یک جام آب تر جبین از خجلت سائل نشد شکل آدم ماند و مشت گل نشد زیر گردون آن جوان ارجمند میرود مثل صنوبر سربلند در تہی دستی شود خوددارتر بخت او خوابیدہ ، او بیدارتر قلزم زنبیل سیل آتش است گر ز دست خود رسد شبنم خوشست چون حباب از غیرت مردانہ باش ھم بہ بحر اندر نگون پیمانہ باش در بیان اینکہ چون خودی از عشق و محبّت محکم می گردد قوای ظاھرہ و مخفیّہ نظام عالم را مُسخر می سازد از محبّت چون خودی محکم شود قوّتش فرماندہ عالم شود پیر گردون کز کواکب نقش بست غنچہ ھا از شاخسار او شکست پنجہ ی او پنجہ ی حق میشود ماہ از انگشت او شق میشود در خصومات جہان گردد حکم تابع فرمان او دارا و جم با تو می گویم حدیث بوعلی در سواد ھند نام او جلی آن نوا پیرای گلزار کہن گفت با ما از گل رعنا سخن خطہ ی این جنت آتش نژاد از ھوای دامنش مینوسواد کوچک ابدالش سوی بازار رفت از شراب بوعلی سرشار رفت عامل آن شھر می آمد سوار ھمرکاب او غلام و چوبدار پیشرو زد بانگ ای ناھوشمند بر جلوداران عامل رہ مبند رفت آن درویش سر افکندہ پیش غوطہ زن اندر یم افکار خویش چوبدار از جام استکبار مست بر سر درویش چوب خود شکست از رہ عامل فقیر آزردہ رفت دلگران و ناخوش و افسردہ رفت در حضور بوعلی فریاد کرد اشک از زندان چشم آزاد کرد صورت برقی کہ بر کہسار ریخت شیخ سیل آتش از گفتار ریخت از رگ جان آتش دیگر گشود با دبیر خویش ارشادی نمود خامہ را برگیر و فرمانی نویس از فقیری سوی سلطانی نویس بندہ ام را عاملت بر سر زدہ است بر متاع جان خود اخگر زدہ است باز گیر این عامل بدگوھری ورنہ بخشم ملک تو با دیگری نامہ ی آن بندہ ی حق دستگاہ لرزہ ھا انداخت در اندام شاہ پیکرش سرمایہ ی آلام گشت زرد مثل آفتاب شام گشت بہر عامل حلقہ ی زنجیر جست از قلندر عفو این تقصیر جست خسرو شیرین زبان ، رنگین بیان نغمہ ھایش از ضمیر کن فکان فطرتش روشن مثال ماھتاب گشت از بہر سفارت انتخاب چنگ را پیش قلندر چون نواخت از نوائی شیشہ ی جانش گداخت شوکتی کو پختہ چون کہسار بود قیمت یک نغمہ ی گفتار بود نیشتر بر قلب درویشان مزن خویش را در آتش سوزان مزن حکایت درین معنی کہ مسئلۂ نفی خودی از مخترعاٰت اقوام مغلوبۂ بنی نوع انسان است کہ بہ این طریق مخفی اخلاق اقوام غالبہ را ضعیف می سازند آن شنیدستی کہ در عہد قدیم گوسفندان در علفزاری مقیم از وفور کاہ نسل افزا بدند فارغ از اندیشہ ی اعدا بدند آخر از ناسازی تقدیر میش گشت از تیر بلائی سینہ ریش شیر ھا از بیشہ سر بیرون زدند بر علفزارِ بزان شبخون زدند جذب و استیلا شعار قوّت است فتح راز آشکار قوت است شیر نر کوس شہنشاھی نواخت میش را از حریت محروم ساخت بسکہ از شیران نیاید جز شکار سرخ شد از خون میش آن مرغزار گوسفندی زیرکی فہمیدہ ئی کہنہ سالی گرگ باران دیدہ ئی تنگدل از روزگار قوم خویش از ستمہای ھُژبران سینہ ریش شکوہ ھا از گردش تقدیر کرد کار خود را محکم از تدبیر کرد بہر حفظ خویش مرد ناتوان حیلہ ھا جوید ز عقل کاردان در غلامی از پی دفع ضرر قوّت تدبیر گردد تیزتر پختہ چون گردد جنون انتقام فتنہ اندیشی کند عقل غلام گفت با خود عقدہ ی ما مشکل است قلزم غمہای ما بی ساحل است میش نتواند بہ زور از شیر رست سیم ساعد ما و او پولاد دست نیست ممکن کز کمال وعظ و پند خوی گرگی آفریند گوسفند شیرنر را میش کردن ممکن است غافلش از خویش کردن ممکن است صاحب آوازہ ی الہام گشت واعظ شیران خون آشام گشت نعرہ زد ای قوم کذّاب اشر بی خبر از یوم نحس مستمر مایہ دار از قوّت روحانیم بہر شیران مرسل یزدانیم دیدہ ی بی نور را نور آمدم صاحب دستور و مأمور آمدم توبہ از اعمال نامحمود کُن ای زیان اندیش فکر سود کن ھر کہ باشد تند و زور آور شقی است زندگی مستحکم از نفی خودی است روح نیکان از علف یابد غذا تارک اللحم است مقبول خدا تیزی دندان تو را رسوا کند دیدہ ی ادراک را اعمی کند جنت از بہر ضعیفان است و بس قوّت از اسباب خسران است و بس جستجوی عظمت و سطوت شر است تنگدستی از امارت خوشتر است برق سوزان در کمین دانہ نیست دانہ گر خرمن شود فرزانہ نیست ذرّہ شو صحرا مشو گر عاقلی تا ز نور آفتابی برخوری ای کہ مینازی بہ ذبح گوسفند ذبح کن خود را کہ باشی ارجمند زندگی را میکند ناپایدار جبر و قہر و انتقام و اقتدار سبزہ پامال است و روید بار بار خواب مرگ از دیدہ شوید بار بار غافل از خود شو اگر فرزانہ ئی گر ز خود غافل نہ ئی دیوانہ ئی چشم بند و گوش بند و لب ببند تا رسد فکر تو بر چرخ بلند این علفزار جہان ھیچ است ھیچ تو برین موھوم ای نادان مپیچ خیل شیر از سخت کوشی خستہ بود دل بہ ذوق تن پرستی بستہ بود آمدش این پند خواب آور پسند خورد از خامی فسون گوسفند آنکہ کردی گوسفندان را شکار کرد دین گوسفندی اختیار با پلنگان سازگار آمد علف گشت آخر گوھر شیری خزف از علف آن تیزی دندان نماند ھیبت چشم شرار افشان نماند دل بہ تدریج از میان سینہ رفت جوھر آئینہ از آئینہ رفت آن جنونِ کوششِ کامل نماند آن تقاضای عمل در دل نماند اقتدار و عزم و استقلال رفت اعتبار و عزّت و اقبال رفت پنجہ ھای آھنین بی زور شد مردہ شد دلہا و تنہا گور شد زور تن کاھید و خوف جان فزود خوف جان سرمایہ ی ھمّت ربود صد مرض پیدا شد از بی ھمّتی کوتہ دستی ، بیدلی ، دون فطرتی شیرِ بیدار از فسون میش خفت انحطاط خویش را تہذیب گفت در معنی اینکہ افلاطون یونانی کہ تصوّف و ادبیات اقوام اسلامیہ از افکار او اثر عظیم پذیرفتہ بر مسلک گوسفندی رفتہ است و از تخیلات او احتراز واجب است راھب دیرینہ افلاطون حکیم از گروہ گوسفندان قدیم رخش او در ظلمت معقول گم در کہستان وجود افکندہ سم آنچنان افسون نامحسوس خورد اعتبار از دست و چشم و گوش برد گفت سرّ زندگی در مردن است شمع را صد جلوہ از افسردن است بر تخیلہای ما فرمانرواست جام او خواب آور و گیتیرباست گوسفندی در لباس آدم است حکم او بر جان صوفی محکم است عقل خود را بر سر گردون رساند عالم اسباب را افسانہ خواند کار او تحلیل اجزای حیات قطع شاخ سرو رعنای حیات فکر افلاطون زیان را سود گفت حکمت او بود را نابود گفت فطرتش خوابید و خوابی آفرید چشم ھوش او سرابی آفرید بسکہ از ذوق عمل محروم بود جان او وارفتہ ی معدوم بود منکر ھنگامہ ی موجود گشت خالق اعیان نامشہود گشت زندہ جان را عالم امکان خوش است مردہ دل را عالم اعیان خوش است آھوش بی بہرہ از لطف خرام لذت رفتار بر کبکش حرام شبنمش از طاقت رم بی نصیب طایرش را سینہ از دم بی نصیب ذوق روئیدن ندارد دانہ اش از تپیدن بیخبر پروانہ اش راھب ما چارہ غیر از رم نداشت طاقت غوغای این عالم نداشت دل بہ سوز شعلہ ی افسردہ بست نقش آن دنیای افیون خوردہ بست از نشیمن سوی گردون پر گشود باز سوی آشیان نامد فرود در خم گردون خیال او گم است من ندانم دُرد یا خشت خم است قومہا از سکر او مسموم گشت خفت و از ذوق عمل محروم گشت در حقیقت شعر و اصلاح ادبیّات اسلامیہ گرم خون انسان ز داغ آرزو آتش این خاک از چراغ آرزو از تمنّا می بہ جام آمد حیات گرم خیز و تیزگام آمد حیات زندگی مضمون تسخیر است و بس آرزو افسون تسخیر است و بس زندگی صید افکن و دام آرزو حُسن را از عشق پیغام آرزو از چہ رو خیزد تمنّا دم بہ دم این نوای زندگی را زیر و بم ھر چہ باشد خوب و زیبا و جمیل در بیابان طلب ما را دلیل نقش او محکم نشیند در دلت آرزو ھا آفریند در دلت حسن خلاق بہار آرزوست جلوہ اش پروردگار آرزوست سینہ ی شاعر تجلّی زار حسن خیزد از سینای او انوار حسن از نگاھش خوب گردد خوبتر فطرت از افسون او محبوبتر از دمش بلبل نوا آموخت است غازہ اش رخسار گل افروخت است سوز او اندر دل پروانہ ھا عشق را رنگین ازو افسانہ ھا بحر و بر پوشیدہ در آب و گلش صد جھان تازہ مضمر در دلش در دماغش نادمیدہ لالہ ھا ناشنیدہ نغمہ ھا ھم نالہ ھا فکر او با ماہ و انجم ھمنشین زشت را نا آشنا خوب آفرین خضر و در ظلمات او آب حیات زندہتر از آب چشمش کائنات ما گران سیریم و خام و سادہ ایم در رہ منزل ز پا افتادہ ایم عندلیب او نوا پرداخت است حیلہ ئی از بہر ما انداخت است تا کشد ما را بہ فردوس حیات حلقہ ی کامل شود قوس حیات کاروانھا از درایش گام زن در پی آواز نایش گام زن چون نسیمش در ریاض ما وزد نرمک اندر لالہ و گل می خزد از فریب او خود افزا زندگی خود حساب و ناشکیبا زندگی اھل عالم را صلا بر خوان کند آتش خود را چو باد ارزان کند وای قومی کز اجل گیرد برات شاعرش وا بوسد از ذوق حیات خوش نماید زشت را آئینہ اش در جگر صد نشتر از نوشینہ اش بوسہ ی او تازگی از گل برد ذوق پرواز از دل بلبل برد سُست اعصاٰب تو از افیون او زندگانی قیمت مضمون او میرباید ذوق رعنائی ز سَرو جرہ شاھین از دم سردش تذرو ماھی و از سینہ تا سر آدم است چون بنات آشیان اندر یم است از نوا بر ناخدا افسون زند کشتیش در قعر دریا افکند نغمہ ھایش از دلت دزدد ثبات مرگ را از سحر او دانی حیات دایہ ی ھستی ز جان تو برد لعل عنابی ز کان تو برد چون زیان پیرایہ بندد سود را میکند مذموم ھر محمود را در یم اندیشہ اندازد تو را از عمل بیگانہ می سازد تو را خستہ و ما از کلامش خستہ تر انجمن از دور جامش خستہ تر جوی برقی نیست در نیسان او یک سراب رنگ و بو بُستان او حسن او را با صداقت کار نیست در یمش جز گوھر تف دار نیست خواب را خوشتر ز بیداری شمرد آتش ما از نفسہایش فسرد قلب مسموم از سرود بلبلش خفتہ ماری زیر انبار گلش از خُم و مینا و جامش الحذر از می آئینہ فامش الحذر ای ز پا افتادہ ی صہبای او صبح تو از مشرق مینای او ای دلت از نغمہ ھایش سرد جوش زھر قاتل خوردہ ئی از راہ گوش ای دلیل انحطاط انداز تو از نوا افتاد تار ساز تو آن چنان زار از تن آسانی شدی در جہان ننگِ مسلمانی شدی از رگ گل میتوان بستن ترا از نسیمی میتوان خستن ترا عشق رسوا گشتہ از فریاد تو زشترو تمثالش از بہزاد تو زرد از آزار تو رُخسار او سردی تو بردہ سوز از نار او خستہ جان از خستہ جانیہای تو ناتوان از ناتوانیھای تو گریہ ی طفلانہ در پیمانہاش کلفت آھی متاع خانہاش سر خوش از دریوزہ ی میخانہ ھا جلوہ دزد روزن کاشانہ ھا نا خوشی ، افسردہ ئی ، آزردہ ئی از لگدکوب نگہبان مُردہ ئی از غمان مانند نی کاھیدہ ئی وز فلک صد شکوہ بر لب چیدہ ئی لابہ و کین جوھر آئینہ اش ناتوانی ھمدم دیرینہ اش پست بخت و زیر دست و دون نہاد ناسزا و نااُمید و نامُراد شیونش از جان تو سرمایہ برد لطف خواب از دیدہ ی ھمسایہ برد وای بر عشقی کہ نار او فُسرد در حرم زائید و در بتخانہ ُمرد ای میان کیسہ ات نقد سخن بر عیار زندگی او را بزن فکر روشن بین عمل را رھبر است چون درخش برق پیش از تندر است فکر صالح در ادب می بایدت رجعتی سوی عرب می بایدت دل بہ سلمای عرب باید سپرد تا دمد صبح حجاز از شام کرد از چمن زار عجم گل چیدہ ئی نو بھار ھند و ایران دیدہ ئی اندکی از گرمی صحرا بخور بادہ ی دیرینہ از خرما بخور سر یکی اندر بر گرمش بدہ تن دمی با صرصر گرمش بدہ مدّتی غلتیدہ ئی اندر حریر خو بہ کرپاس درشتی ھم بگیر قرنھا بر لالہ پا کوبیدہ ئی عارض از شبنم چو گل شوئیدہ ئی خویش را بر ریگ سوزان ھم بزن غوطہ اندر چشمہ ی زمزم بزن مثل بلبل ذوق شیون تا کجا در چمن زاران نشیمن تا کجا ای ھما از یمن دامت ارجمند آشیانی ساز بر کوہ بلند آشیانی برق و تندر در بری از کنام جرہ بازان برتری تا شوی در خورد پیکار حیات جسم و جانت سوزد از نار حیات در بیان اینکہ تربیت خودی را سہ مراحل است مرحلۂ اوّل را اطاعت و مرحلۂ دوم را ضبط نفس و مرحلہ سوم را نیابت الٰھی نامیدہ اند مرحلۂ اوّل اطاعت خدمت و محنت شعار اشتر است صبر و استقلال کار اشتر است گام او در راہ کم غوغا ستی کاروان را زورق صحرا ستی نقش پایش قسمت ھر بیشہ ئی کم خور و کم خواب و محنت پیشہ ئی مست زیر بار محمل می رود پای کوبان سوی منزل می رود سر خوش از کیفیّت رفتار خویش در سفر صابر تر از اسوار خویش تو ھم از بار فرائض سر متاب بر خوری از ’’عندہ حسن المآب‘‘ در اطاعت کوش ای غفلت شعار می شود از جبر پیدا اختیار ناکس از فرمان پذیری کس شود آتش ار باشد ز طغیان خس شود ھر کہ تسخیر مہ و پروین کند خویش را زنجیری آئین کند باد را زندان گل خوشبو کند قید بو را نافہ ی آھو کند می زند اختر سوی منزل قدم پیش آئینی سر تسلیم خم سبزہ بر دین نمو روئیدہ است پایمال از ترک آن گردیدہ است لالہ پیھم سوختن قانون او بر جہد اندر رگ او خون او قطرہ ھا دریاست از آئین وصل ذرّہ ھا صحراست از آئین وصل باطن ھر شی ز آئینی قوی تو چرا غافل ازین سامان روی باز ای آزاد دستور قدیم زینت پا کن ھمان زنجیر سیم شکوہ سنج سختی آئین مشو از حدود مصطفیٰؐ بیرون مرو مرحلہ دوم ضبط نفس نفس تو مثل شتر خود پرور است خود پرست و خود سوار و خود سر است مرد شو آور زمام او بہ کف تا شوی گوھر اگر باشی خزف ھر کہ بر خود نیست فرمانش روان می شود فرمان پذیر از دیگران طرح تعمیر تو از گل ریختند با محبت خوف را آمیختند خوف دنیا ، خوف عقبی ، خوف جان خوف آلام زمین و آسمان حبّ مال و دولت و حبّ وطن حبّ خویش و اقربا و حبّ زن امتزاج ماء و طین تن پرور است کشتہ ی فحشا ھلاک منکر است تا عصای لا الہ داری بہ دست ھر طلسم خوف را خواھی شکست ھر کہ حق باشد چو جان اندر تنش خم نگردد پیش باطل گردنش خوف را در سنیہ ی او راہ نیست خاطرش مرعوب غیر اللّٰہ نیست ھر کہ در اقلیم لا آباد شد فارغ از بند زن و اولاد شد می کند از ماسوی قطع نظر می نہد ساطور بر حلق پسر با یکی مثل ھجوم لشکر است جان بہ چشم او ز باد ارزانتر است لا الہ باشد صدف گوھر نماز قلب مسلم را حج اصغر نماز در کف مسلم مثال خنجر است قاتل فحشا و بغی و منکر است روزہ بر جوع و عطش شبخون زند خیبر تن پروری را بشکند مؤمنان را فطرت افروز است حج ھجرت آموز و وطن سوزست حج طاعتی سرمایہ ی جمعیّتی ربط اوراق کتاب ملّتی حبّ دولت را فنا سازد زکوٰۃ ھم مساوات آشنا سازد زکوٰۃ دل ز حتّی تنفقوا محکم کند زر فزاید الفت زر کم کند این ھمہ اسباب استحکام تست پختہ ی محکم اگر اسلام تست اھل قوّت شو ز وردِ یا قوی تا سوار اشتر خاکی شوی مرحلہ سوم نیابت الھٰی گر شتر بانی جہانبانی کنی زیب سر تاج سلیمانی کنی تا جہان باشد جہان آرا شوی تاجدار ملک لایبلٰی شوی نایب حق در جہان بودن خوش است بر عناصر حکمران بودن خوش است نایب حق ھمچو جان عالم است ھستی او ظلّ اسم اعظم است از رموز جزو و کل آگہ بود در جہان قائم بہ امراللّٰہ بود خیمہ چون در وسعت عالم زند این بساط کہنہ را برھم زند فطرتش معمور و می خواھد نمود عالمی دیگر بیارد در وجود صد جہان مثل جہان جزو و کل روید از کشت خیال او چو گل پختہ سازد فطرت ھر خام را از حرم بیرون کند اصنام را نغمہ زا تار دل از مضراب او بہر حق بیداری او خواب او شیب را آموزد آھنگ شباب می دھد ھر چیز را رنگ شباب نوع انسان را بشیر و ھم نذیر ھم سپاھی ھم سپہگر ھم امیر مدّعای علّم الاسما ستی سرّ سبحان الذّی اسرا ستی از عصاٰ دست سفیدش محکم است قدرت کامل بہ علمش توأم است چون عنان گیرد بہ دست آن شہسوار تیز تر گردد سمند روزگار خشک سازد ھیبت او نیل را می برد از مصر اسرائیل را از قم او خیزد اندر گور تن مردہ جانہا چون صنوبر در چمن ذات او توجیہ ذات عالم است از جلال او نجات عالم است ذّرہ خورشید آشنا از سایہ اش قیمت ھستی گران از مایہ اش زندگی بخشد ز اعجاز عمل می کند تجدید انداز عمل جلوہ ھا خیزد ز نقش پای او صد کلیم آوارہ ی سینای او زندگی را می کند تفسیر نو می دھد این خواب را تعبیر نو ھستئی مکنون او راز حیٰات نغمہ ی نشیندہ ی ساز حیات طبع مضمون بند فطرت خون شود تا دو بیت ذات او موزون شود مشت خاک ما سر گردون رسید زین غبار آن شہسوار آید پدید خفتہ در خاکستر امروز ما شعلہ ی فردای عالم سوز ما غنچہ ی ما گلستان در دامن است چشم ما از صبح فردا روشن است ای سوار اشہب دوران بیا ای فروغ دیدہ ی امکان بیا رونق ھنگامہ ی ایجاد شو در سواد دیدہ ھا آباد شو شورش اقوام را خاموش کن نغمہ ی خود را بہشت گوش کن خیز و قانون اخوّت ساز دہ جام صہبای محبت باز دہ باز در عالم بیار ایّام صلح جنگجویان را بدہ پیغام صلح نوع انسان مزرع و تو حاصلی کاروان زندگی را منزلی ریخت از جور خزان برگ شجر چون بھاران بر ریاض ما گذر سجدہ ھای طفلک و بُرنا و پیر از جبین شرمسار ما بگیر از وجود تو سرافرازیم ما پس بہ سوز این جہان سازیم ما در شرح اسرار اسمای علی مرتضٰی مسلم اوّل شہ مردان علیؓ عشق را سرمایہ ی ایمان علیؓ از ولای دودمانش زندہ ام در جہان مثل گہر تابندہ ام نرگسم وارفتہ ی نظارہ ام در خیابانش چو بو آوارہ ام زمزم ار جوشد ز خاک من ازوست می اگر ریزد ز تاک من ازوست خاکم و از مہر او آئینہ ام می توان دیدن نوا در سینہ ام از رخ او فال پیغمبر گرفت ملّت حق از شکوھش فر گرفت قوّت دین مبین فرمودہ اش کائنات آئین پذیر از دودہ اش مرسل حق کرد نامش بوتراب حق یداللّٰہ خواند در امّ الکتاب ھر کہ دانای رموز زندگیست سرّ اسمای علی داند کہ چیست خاک تاریکی کہ نام او تن است عقل از بیداد او در شیون است فکر گردون رس زمین پیما ازو چشم کور و گوش ناشنوا ازو از ھوس تیغ دُو رو دارد بہ دست رھروان را دل برین رھزن شکست شیر حق این خاک را تسخیر کرد این گِلِ تاریک را اکسیر کرد مرتضٰی کز تیغ او حق روشن است بوتراب از فتح اقلیم تن است مرد کشور گیر از کرّاری است گوھرش را آبرو خودداری است ھر کہ در آفاق گردد بوتراب باز گرداند ز مغرب آفتاب ھر کہ زین بر مرکب تن تنگ بست چون نگین بر خاتم دولت نشست زیر پاش اینجا شکوہ خیبر است دست او آنجا قسیم کوثر است از خود آگاھی یداللّٰہی کند از یداللّٰہی شہنشاھی کند ذات او دروازہ ی شھر علوم زیر فرمانش حجاز و چین و روم حکمران باید شدن بر خاک خویش تا می روشن خوری از تاک خویش خاک گشتن مذھب پروانگیست خاک را اب شو کہ این مردانگیست سنگ شو ای ھمچو گل نازک بدن تا شوی بنیاد دیوار چمن از گِلِ خود آدمی تعمیر کن آدمی را عالمی تعمیر کن گر بنا سازی نہ دیوار و دری خشت از خاک تو بندد دیگری ای ز جور چرخ ناھنجار تنگ جام تو فریادی بیداد سنگ نالہ و فریاد و ماتم تا کجا؟ سینہ کوبیہای پیہم تا کجا؟ در عمل پوشیدہ مضمون حیات لذّت تخلیق قانون حیات خیز و خلّاق جہان تازہ شو شعلہ در بر کن خلیل آوازہ شو با جہان نامساعد ساختن ھست در میدان سپر انداختن مرد خودداری کہ باشد پختہ کار با مزاج او بسازد روزگار گر نسازد با مزاج او جہان می شود جنگ آزما با آسمان بر کَنَد بنیاد موجودات را می دھد ترکیب نو ذرّات را گردش ایّام را برھم زند چرخ نیلی فام را برھم زند می کند از قوّت خود آشکار روزگار نو کہ باشد سازگار در جہان نتوان اگر مردانہ زیست ھمچو مردان جان سپردن زندگیست آزماید صاحب قلب سلیم زور خود را از مہمات عظیم عشق با دشوار ورزیدن خوشست چون خلیل از شعلہ گل چیدن خوشست ممکنات قوّت مردان کار گردد از مشکل پسندی آشکار حربہ ی دون ھمتّان کین است و بس زندگی را این یک آئین است و بس زندگانی قوّت پیداستی اصل او از ذوق استیلاستی عفو بیجا سردی خون حیات سکتہ ئی در بیت موزون حیات ھر کہ در قعر مذلّت ماندہ است ناتوانی را قناعت خواندہ است ناتوانی زندگی را رھزن است بطنش از خوف و دروغ آبستن است از مکارم اندرون او تہی است شیرش از بہر ذمائم فربہی است ھوشیار ای صاحب عقل سلیم در کمینہا می نشیند این غنیم گر خردمندی فریب او مخور مثل حر با ھر زمان رنگش دگر شکل او اھل نظر نشناختند پردہ ھا بر روی او انداختند گاہ او را رحم و نرمی پردہ دار گاہ می پوشد ردای انکسار گاہ او مستور در مجبوری است گاہ پنہان در تہ معذوری است چہرہ در شکل تن آسانی نمود دل ز دست صاحب قوّت ربود با توانائی صداقت توأم است گر خود آگاھی ھمین جام جم است زندگی کشت است و حاصل قوتست شرح رمز حق و باطل قوتست مدّعی گر مایہ دار از قوت است دعوی او بی نیاز از حجت است باطل از قوت پذیرد شان حق خویش را حق داند از بطلان حق از کن او زھر کوثر می شود خیر را گوید شری ، شر می شود ای ز آداب امانت بیخبر از دو عالم خویش را بہتر شمر از رموز زندگی آگاہ شو ظالم و جاھل ز غیر اللّٰہ شو چشم و گوش و لب گشا ای ھوشمند گر نبینی راہ حق بر من بخند حکایت نوجوانی از مرو کہ پیش حضرت سیّد مخدوم علی ھجویری رحمۃ اﷲ علیہ آمدہ از ستم اعدا فریاد کرد سید ھجویر مخدوم امم مرقد او پیر سنجر را حرم بند ھای کوھسار آسان گسیخت در زمین ھند تخم سجدہ ریخت عہد فاروق از جمالش تازہ شد حق ز حرف او بلند آوازہ شد پاسبان عزّت امّ الکتاب از نگاھش خانہ ی باطل خراب خاک پنجاب از دم او زندہ گشت صبح ما از مہر او تابندہ گشت عاشق و ھم قاصد طیّار عشق از جبینش آشکار اسرار عشق داستانی از کمالش سر کنم گلشنی در غنچہ ئی مضمر کنم نوجوانی قامتش بالا چو سرو وارد لاھور شد از شہر مرو رفت پیش سیّد والا جناب تا رباید ظلمتش را آفتاب گفت ’’محصور صف اعداستم درمیان سنگہا میناستم با من آموز ای شہ گردون مکان زندگی کردن میان دشمنان‘‘ پیر دانائی کہ در ذاتش جمال بستہ پیمان محبّت با جلال گفت ’’ای نامحرم از راز حیات غافل از انجام و آغاز حیات فارغ از اندیشہ ی اغیار شو قوّت خوابیدہ ی بیدار شو سنگ چون بر خود گمانِ شیشہ کرد شیشہ گردید و شکستن پیشہ کرد ناتوان خود را اگر رھرو شمرد نقد جان خویش با رھزن سپرد تا کجا خود را شماری ماء و طین از گِلِ خود شعلہ ی طور آفرین با عزیزان سرگران بودن چرا شکوہ سنج دشمنان بودن چرا راست می گویم عدو ھم یار تست ھستی او رونق بازار تست ھر کہ دانای مقامات خودی است فضل حق داند اگر دشمن قوی است کشت انسان را عدو باشد سحاب ممکناتش را برانگیزد ز خواب سنگ رہ آب است اگر ھمّت قویست سیل را پست و بلند جادہ چیست؟ سنگ رہ گردد فسان تیغ عزم قطع منزل امتحان تیغ عزم مثل حیوان خوردن ، آسودن چہ سود گر بہ خود محکم نہ ئی بودن چہ سود خویش را چون از خودی محکم کنی تو اگر خواھی جہان برھم کنی گر فنا خواھی ز خود آزاد شو گر بقا خواھی بہ خود آباد شو چیست مُردن از خودی غافل شدن تو چہ پنداری فراق جان و تن در خودی کن صورت یوُسف ، مقام از اسیری تا شہنشاھی خرام از خودی اندیش و مرد کار شو مرد حق شو حامل اسرار شو شرح راز از داستانہا می کنم غنچہ از زور نفس وا می کنم ’’خوشتر آن باشد کہ سِرِّ دلبران گفتہ آید در حدیث دیگران‘‘ حکایت طایری کہ از تشنگی بیتاب بود طایری از تشنگی بیتاب بود در تن او دم مثال موج دود ریزہ ے الماس در گلزار دید تشنگی نظارہ ی آب آفرید از فریب ریزہ ی خورشید تاب مرغ نادان سنگ را پنداشت آب مایہ اندوز نم از گوھر نشد زد برو منقار و کامش تر نشد گفت الماس ای گرفتار ھوس تیز بر من کردہ منقار ھوس قطرہ ی آبی نیم ساقی نیم من برای دیگران باقی نیم قصد آزارم کنی دیوانہ ئی از حیات خود نما بیگانہ ئی آب من منقار مرغان بشکند آدمی را گوھر جان بشکند طایر از الماس کام دل نیافت روی خویش از ریزہ ی تابندہ تافت حسرت اندر سینہ اش آباد گشت در گلوی او نوا فریاد گشت قطرہ ی شبنم سر شاخ گلی تافت مثل اشک چشم بلبلی تاب او محو سپاس آفتاب لرزہ بر تن از ھراس آفتاب کوکب رم خوی گردون زادہ ئی یکدم از ذوق نمود استادہ ئی صد فریب از غنچہ و گل خوردہ ئی بہرہ ئی از زندگی نا بردہ ئی مثل اشک عاشق دلدادہ ئی زیب مژگانی چکید آمادہ ئی مرغ مضطر زیر شاخِِ گل رسید در دھانش قطرہ ی شبنم چکید ای کہ می خواھی ز دشمن جان بَری از تو پرسم قطرہ ئی یا گوھری؟ چون ز سوز تشنگی طایر گداخت از حیات دیگری سرمایہ ساخت قطرہ سخت اندام و گوھر خو نبود ریزہ ی الماس بود و او نبود غافل از حفظ خودی یک دم مشو ریزہ ی الماس شو شبنم مشو پختہ فطرت صورت کُہسار باش حامل صد ابر دریا بار باش خویش را دریاب از ایجاب خویش سیم شو از بستن سیماب خویش نغمہ ئی پیدا کن از تار خودی آشکارا ساز اسرار خودی حکایت الماس و زغال از حقیقت باز بگشایم دری با تو می گویم حدیث دیگری گفت با الماس در معدن ، زغال ای امین جلوہ ھای لازوال ھمدمیم و ھست و بود ما یکیست در جہان اصل وجود ما یکیست من بکان میرم ز درد ناکسی تو سر تاج شہنشاھان رسی قدر من از بد گلی کمتر ز خاک از جمال تو دل آئینہ چاک روشن از تاریکی من مجمر است پس کمال جوھرم خاکستر است پشت پا ھر کس مرا بر سر زند بر متاع ھستیم اخگر زند بر سروسامان من باید گریست برگ و ساز ھستیم دانی کہ چیست؟ موجہ ی دودی بہم پیوستہ ئی مایہ دار یک شرار جستہ ئی مثل انجم روی تو ھم خوی تو جلوہ ھا خیزد ز ھر پھلوی تو گاہ نور دیدہ ی قیصر شوی گاہ زیب دستہ ی خنجر شوی گفت الماس ای رفیق نکتہ بین تیرہ خاک از پختگی گردد نگین تا بہ پیرامون خود در جنگ شد پختہ از پیکار مثل سنگ شد پیکرم از پختگی ذوالنور شد سینہ ام از جلوہ ھا معمور شد خوار گشتی از وجود خام خویش سوختی از نرمی اندام خویش فارغ از خوف و غم و وسواس باش پختہ مثل سنگ شو الماس باش می شود از وی دو عالم مستنیر ھر کہ باشد سخت کوش و سختگیر مشت خاکی اصل سنگ اسود است کو سر از جیب حرم بیرون زد است رتبہ اش از طور بالا تر شد است بوسہ گاہ اسود و احمر شد است در صلابت آبروی زندگی است ناتوانی ، ناکسے ناپختگی است حکایت شیخ و برھمن و مکالمہ گنگ و ھمالہ در معنی اینکہ تسلسل حیات ملّیہ از محکم گرفتن روایات مخصوصہ ملّیہ می باشد در بنارس برھمندی محترم سر فرو اندر یم بود و عدم بہرہ ی وافر ز حکمت داشتی با خدا جویان ارادت داشتی ذھن او گیرا و ندرت کوش بود با ثریّا عقل او ھمدوش بود آشیانش صورت عنقا بلند مہر و مہ بر شعلہ ی فکرش سپند مدّتی مینای او در خون نشست ساقی حکمت بہ جامش می نبست در ریاض علم و دانش دام چید چشم دامش طایر معنی ندید ناخن فکرش بہ خون آلودہ ماند عقدہ ی بود و عدم نگشودہ ماند آہ بر لب شاھد حرمان او چہرہ غمّاز دل حیران او رفت روزی نزد شیخ کاملی آنکہ اندر سینہ پروردی دلی گوش بر گفتار آن فرزانہ داد بر لب خود مہر خاموشی نہاد گفت شیخ ای طائف چرخ بلند اندکی عہد وفا با خاک بند تا شدی آوارہ ی صحرا و دشت فکر بیباک تو از گردون گذشت با زمین در ساز ای گردون نورد در تلاش گوھر انجم مگرد من نگویم از بتان بیزار شو کافری شایستہ ی زنّار شو ای امانت دار تہذیب کہن پشت پا بر مسلک آبا مزن گر ز جمعیت حیات ملّت است کفر ھم سرمایہ ی جمعیت است تو کہ ھم در کافری کامل نہ ئی در خور طوف حریم دل نہ ئی ماندہ ایم از جادہ ی تسلیم دور تو ز آزر من ز ابراھیم دور قیس ما سودائی محمل نشد در جنون عاشقی کامل نشد مُرد چون شمع خودی اندر وُجود از خیال آسمان پیما چہ سود آب زد در دامن کہسار چنگ گفت روزی با ھمالہ رود گنگ ای ز صبح آفرینش یخ بدوش پیکرت از رودھا زنّار پوش حق ترا با آسمان ھمراز ساخت پات محروم خرام ناز ساخت طاقت رفتار از پایت ربود این وقار و رفعت و تمکین چہ سود زندگانی از خرام پیہم است برگ و ساز ھستی موج از رَم است کوہ چون این طعنہ از دریا شنید ھم چو بحر آتش از کین بر دمید گفت ای پہنای تو آئینہ ام چون تو صد دریا درون سینہ ام این خرام ناز سامان فناست ھر کہ از خود رفت شایان فناست از مقام خود نداری آگہی بر زیان خویش نازی ابلہی ای ز بطن چرخ گردان زادہ ئی از تو بہتر ساحل افتادہ ئی ھستی خود نذر قلزم ساختی پیش رھزن نقد جان انداختی ھمچو گل در گلستان خوددار شو بہر نشر بو پی گلچین مرو زندگی بر جای خود بالیدن است از خیابان خودی گل چیدن است قرنہا بگذشت و من پا در گلم تو گمان داری کہ دور از منزلم ھستیم بالید و تا گردون رسید زیر دامانم ثریّا آرمید ھستی تو بی نشان در قلزم است ذُروہ ی من سجدہ گاہ انجم است چشم من بینای اسرار فلک آشنا گوشم ز پرواز ملک تا ز سوز سعی پیہم سوختم لعل و الماس و گہر اندوختم ’’در درونم سنگ و اندر سنگ نار آب را بر نار من نبود گذار‘‘ قطرہ ئی ؟ خود را بہ پای خود مریز در تلاطم کوش و با قلزم ستیز آب گوھر خواہ و گوھر ریزہ شو بہر گوش شاھدی آویزہ شو یا خود افزا شو سبک رفتار شو ابر برق انداز و دریا بار شو از تو قلزم گدیہ ی طوفان کند شکوہ ھا از تنگی دامان کند کمتر از موجی شمارد خویش را پیش پای تو گذارد خویش را در بیان اینکہ مقصد حیات مسلم اعلای کلمۃ اللّٰہ است و جہاد ، اگر محّرک آن جوع الارض باشد در مذھب اسلام حرام است قلب را از صبغۃ اللّٰہ رنگ دہ عشق را ناموس و نام و ننگ دہ طبع مسلم از محبت قاھر است مسلم ار عاشق نباشد کافر است تابع حق دیدنش نا دیدنش خوردنش ، نوشیدنش ، خوابیدنش در رضایش مرضی حق گم شود ’’این سخن کی باور مردم شود‘‘ خیمہ در میدان الاّ اللّٰہ زدست در جہان شاھد علی النّاس آمدست شاھد حالش نبی انس و جان شاھدی صادق ترین شاھدان قال را بگذار و باب حال زن نور حق بر ظلمت اعمال زن در قبای خسروی درویش زی دیدہ بیدار و خدا اندیش زی قرب حق از ھر عمل مقصود دار تا ز تو گردد جلالش آشکار صلح شر گردد چو مقصود است غیر گر خدا باشد غرض جنگ است خیر گر نگردد حق ز تیغ ما بلند جنگ باشد قوم را ناارجمند حضرت شیخ میانمیر ولی ھر خفی از نور جان او جلی بر طریق مصطفی محکم پئی نغمہ ی عشق و محبّت را نئی تربتش ایمان خاک شہر ما مشعل نور ھدایت بہر ما بر در او جبّہ فرسا آسمان از مریدانش شہ ھندوستان شاہ تخم حرص در دل کاشتی قصد تسخیر ممالک داشتی از ھوس آتش بہ جان افروختی تیغ را ’’ھل من مزید‘‘ آموختی در دکن ھنگامہ ھا بسیار بود لشکرش در عرصہ ی پیکار بود رفت پیش شیخ گردون پایہ ئی تا بگیرد از دعا سرمایہ ئی مسلم از دنیا سوی حق رم کند از دعا تدبیر را محکم کند شیخ از گفتار شہ خاموش ماند بزم درویشان سراپا گوش ماند تا مریدی سکّہ سیمین بہ دست لب گشود و مہر خاموشی شکست گفت این نذر حقیر از من پذیر ای ز حق آوارگان را دستگیر غوطہ ھا زد در خوی محنت تنم تا گرہ زد درھمی را دامنم گفت شیخ این زر حق سلطان ماست آنکہ در پیراھن شاھی گداست حکمران مہر و ماہ و انجم است شاہ ما مفلس ترین مردم است دیدہ بر خوان اجانب دوخت است آتش جوعش جہانی سوخت است قحط و طاعون تابع شمشیر او عالمی ویرانہ از تعمیر او خلق در فریاد از ناداریش از تہیدستی ضعیف آزاریش سطوتش اھل جہان را دشمن است نوع انسان کاروان ، او رھزن است از خیال خود فریب و فکر خام می کند تاراج را تسخیر نام عسکر شاھی و افواج غنیم ھر دو از شمشیر جوع او دو نیم آتش جان گدا جوع گداست جوع سلطان ملک و ملّت را فناست ھر کہ خنجر بہر غیر اللّٰہ کشید تیغ او در سینہ ی او آرمید اندرز میر نجات نقشبند المعروف بہ بابای حرائی کہ برای مسلمانان ھندوستان رقم فرمودہ است ای کہ مثل گُل ز گِل بالیدہ ئی تو ھم از بطن خودی زائیدہ ئی از خودی مگذر بقا انجام باش قطرہ ئی می باش و بحر آشام باش تو کہ از نور خودی تابندہ ئی گر خودی محکم کنی پایندہ ئی سود در جیب ھمین سوداستی خواجگی از حفظ این کالاستی ھستی و از نیستی ترسیدہ ئی ای سرت گردم غلط فہمیدہ ئی چون خبر دارم ز ساز زندگی با تو گویم چیست راز زندگی غوطہ در خود صورت گوھر زدن پس ز خلوت گاہ خود سر بر زدن زیر خاکستر شرار اندوختن شعلہ گردیدن نظرھا سوختن خانہ سوز محنت چل سٰالہ شو طوف خود کن شعلہ ی جوّالہ شو زندگی از طوف دیگر رستن است خویش را بیت الحرم دانستن است پر زن و از جذب خاک آزاد باش ھمچو طایر ایمن از افتاد باش تو اگر طایر نہ ئی ای ھوشمند بر سر غار آشیان خود مبند ای کہ باشی در پی کسب علوم با تو می گویم پیام پیر روم ’’علم را بر تن زنی ماری بود علم را بر دل زنی یاری بود‘‘ آگہی از قصّہ ی آخوند روم آنکہ داد اندر حلب درس علوم پای در زنجیر توجیہات عقل کشتیش طوفانی ’’ظلمات‘‘ عقل موسی بیگانہ ی سینای عشق بیخبر از عشق و از سودای عشق از تشکک گفت و از اشراق گفت وز حکم صد گوھر تابندہ سُفت عقدہ ھای قول مشّائین گشود نور فکرش ھر خفی را وانمود گرد و پیشش بود انبار کتب بر لب او شرح اسرار کتب پیر تبریزی ز ارشاد کمال جست راہ مکتب ملّا جلال گفت این غوغا و قیل و قال چیست این قیاس و وھم و استدلال چیست مولوی فرمود نادان لب ببند بر مقالات خردمندان مخند پای خویش از مکتبم بیرون گذار قیل و قال است این تو را با وی چہ کار قال ما از فہم تو بالاتر است شیشہ ی ادراک را روشنگر است سوز شمس از گفتہ ی ملّا فزود آتشی از جان تبریزی گشود بر زمین برق نگاہ او فتاد خاک از سوز دم او شعلہ زاد آتش دل خرمن ادراک سوخت دفتر آن فلسفی را پاک سوخت مولوی بیگانہ از اعجاز عشق ناشناس نغمہ ھای ساز عشق گفت این آتش چسان افروختی دفتر ارباب حکمت سوختی گفت شیخ ای مُسلمِ زنّار دار ذوق و حال است این تو را با وی چہ کار حال ما از فکر تو بالاتر است شعلہ ی ما کیمیای احمر است ساختی از برف حکمت ساز و برگ از سحاب فکر تو بارد تگرگ آتشی افروز از خاشاک خویش شعلہ ئی تعمیر کن از خاک خویش علم مسلم کامل از سوز دل است معنی اسلام ترک آفل است چون ز بند آفل ابراھیم رست در میان شعلہ ھا نیکو نشست علم حق را در قفا انداختی بہر نانی نقد دین در باختی گرم رو در جستجوی سُرمہ ئی واقف از چشم سیاہ خود نہ ئی آب حیوان از دم خنجر طلب از دھان اژدھا کوثر طلب سنگ اسود از در بتخانہ خواہ نافہ ی مشک از سگ دیوانہ خواہ سوز عشق از دانش حاضر مجوی کیف حق از جام این کافر مجوی مدّتی محو تک و دو بودہ ام رازدان دانش نو بودہ ام باغبانان امتحانم کردہ اند محرم این گلستانم کردہ اند گلستانی لالہ زار عبرتی چون گل کاغذ سراب نکہتی تا ز بند این گلستان رستہ ام آشیان بر شاخ طوبیٰ بستہ ام دانش حاضر حجاب اکبر است بت پرست و بت فروش و بتگر است پا بہ زندان مظاھر بستہ ئی از حدود حس برون نا جستہ ئی در صراط زندگی از پا فتاد بر گلوی خویشتن خنجر نہاد آتشی دارد مثال لالہ سرد شعلہ ئی دارد مثال ژالہ سرد فطرتش از سوز عشق آزاد ماند در جہان جستجو ناشاد ماند عشق افلاطون علّت ھای عقل بہ شود از نشترش سودای عقل جملہ عالم ساجد و مسجود عشق سومنات عقل را محمود عشق این می دیرینہ در میناش نیست شور یارب ، قسمت شبہاش نیست قیمت شمشاد خود نشناختی سرو دیگر را بلند انداختی مثل نی خود را ز خود کردی تہی بر نوای دیگران دل می نہی ای گدای ریزہ ئی از خوان غیر جنس خود می جوئی از دکاّن غیر بزم مسلم از چراغ غیر سوخت مسجد او از شرار دیر سوخت از سواد کعبہ چون آھو رمید ناوک صیّاد پہلویش درید شد پریشان برگ گل چون بوی خویش ای ز خود رم کردہ باز آ سوی خویش ای امین حکمت امّ الکتاب وحدت گمگشتہ ی خود بازیاب ما کہ دربان حصاٰر ملّتیم کافر از ترک شعار ملّتیم ساقی دیرینہ را ساغر شکست بزم رندان حجازی بر شکست کعبہ آباد است از اصنام ما خندہ زن کفر است بر اسلام ما شیخ در عشق بتان اسلام باخت رشتہ ی تسبیح از زنّار ساخت پیر ھا پیر از بیاض مو شدند سخرہ بہر کودکان کو شدند دل ز نقش لاالہ بیگانہ ئی از صنم ھای ھوس بتخانہ ئی می شود ھر مو درازی خرقہ پوش آہ ازین سوداگران دین فروش با مریدان روز و شب اندر سفر از ضرورت ھای ملّت بی خبر دیدہ ھا بی نور مثل نرگس اند سینہ ھا از دولت دل مفلس اند واعظان ھم صوفیان منصب پرست اعتبار ملّت بیضا شکست واعظ ما چشم بر بتخانہ دوخت مفتی دین مبین فتوی فروخت چیست یاران بعد ازین تدبیر ما رخ سوی میخانہ دارد پیر ما الوقت سیف سبز بادا خاک پاک شافعی عالمی سر خوش ز تاک شافعی فکر او کوکب ز گردون چیدہ است سیف برّان وقت را نامیدہ است من چہ گویم سرّ این شمشیر چیست آب او سرمایہ دار از زندگیست صاحبش بالاتر از امید و بیم دست او بیضا تر از دست کلیم سنگ از یک ضربت او تر شود بحر از محرومی نم بر شود در کف موسی ھمین شمشیر بود کار او بالاتر از تدبیر بود سینہ ی دریای احمر چاک کرد قلزمی را خشک مثل خاک کرد پنجہ ی حیدر کہ خیبر گیر بود قوت او از ھمین شمشیر بود گردش گردون گردان دیدنی است انقلاب روز و شب فہمیدنی است ای اسیر دوش و فردا در نگر در دل خود عالم دیگر نگر در گل خود تخم ظلمت کاشتی وقت را مثل خطی پنداشتی باز با پیمانہ ی لیل و نہار فکر تو پیمود طول روزگار ساختی این رشتہ را زنّار دوش گشتہ ئی مثل بتان باطل فروش کیمیا بودی و مشت گل شدی سرّ حق زائیدی و باطل شدی مسلمی ؟ آزاد این زنار باش شمع بزم ملّت احرار باش تو کہ از اصل زمان آگہ نہ ئی از حیاتِ جاودان آگہ نہ ئی تا کجا در روز و شب باشی اسیر رمز وقت از ’’لی مع اللّٰہ‘‘ یاد گیر این و آن پیداست از رفتار وقت زندگی سرّیست از اسرار وقت اصل وقت از گردش خورشید نیست وقت جاوید است و خور جاوید نیست عیش و غم عاشور و ھم عید است وقت سرّ تاب ماہ و خورشید است وقت وقت را مثل مکان گستردہ ئی امتیاز دوش و فردا کردہ ئی ای چو بو رم کردہ از بستان خویش ساختی از دست خود زندان خویش وقت ما کو اوّل و آخر ندید از خیابان ضمیر ما دمید زندہ از عرفان اصلش زندہ تر ھستی او از سحر تابندہ تر زندگی از دھر و دھر از زندگی است ’’لاتسّبوالدھر‘‘ فرمان نبی است نکتہ ای می گویمت روشن چو دُر تا شناسی امتیاز عبد و حُر عبد گردد یاوہ در لیل و نھار در دل حُر یاوہ گردد روزگار عبد از ایام می بافد کفن روز و شب را می تَنَد بر خویشتن مردِ حُر خود را ز گل بر می کند خویش را بر روزگاران می تند عبد چون طایر بہ دام صبح و شام لذّت پرواز بر جانش حرام سینہ ی آزادہ ی چابک نفس طایر ایّام را گردد قفس عبد را تحصیل حاصل فطرت است واردات جان او بی ندرت است از گران خیزی مقام او ھمان نالہ ھای صبح و شام او ھمان دم بہ دم نو آفرینی کار حُر نغمہ پیہم تازہ ریزد تار حُر فطرتش زحمت کش تکرار نیست جادہ ی او حلقہ ی پرگار نیست عبد را ایّام زنجیر است و بس بر لب او حرف تقدیر است و بس ھمت حر با قضا گردد مشیر حادثات از دست او صورت پذیر رفتہ و آیندہ در موجود او دیرھا آسودہ اندر زود او آمد از صوت و صدا پاک این سخن در نمی آید بہ ادراک این سخن گفتم و حرفم ز معنی شرمسار شکوہ ی معنی کہ با حرفم چہ کار زندہ معنی چون بہ حرف آمد بمرد از نفس ھای تو نار او فسرد نکتہ ی غیب و حضور اندر دل است رمز ایّام و مرور اندر دل است نغمہ ی خاموش دارد ساز وقت غوطہ در دل زن کہ بینی راز وقت یاد ایّامی کہ سیف روزگار با توانا دستی ما بود یار تخم دین در کشت دلہا کاشتیم پردہ از رخسار حق برداشتیم ناخن ما عقدہ ی دنیا گشاد بخت این خاک از سجود ما گشاد از خُم حق بادہ ی گلگون زدیم بر کہن میخانہ ھا شبخون زدیم ای می دیرینہ در مینای تو شیشہ آب از گرمی صہبای تو از غرور و نخوت و کبر و منی طعنہ بر ناداری ما می زنی جام ما ھم زیب محفل بودہ است سینہ ی ما صاحب دل بودہ است عصر نو از جلوہ ھا آراستہ از غبار پای ما برخاستہ کشت حق سیراب گشت از خون ما حق پرستان جہان ممنون ما عالم از ما صاحب تکبیر شد از گِلِ ما کعبہ ھا تعمیر شد حرف اقرأ حق بہ ما تعلیم کرد رزق خویش از دست ما تقسیم کرد گرچہ رفت از دست ما تاج و نگین ما گدایان را بہ چشم کم مبین در نگاہ تو زیان کاریم ما کہنہ پنداریم ما ، خواریم ما اعتبار از لاالہ داریم ما ھر دو عالم را نگہ داریم ما از غم امروز و فردا رستہ ایم با کسی عہد محبت بستہ ایم در دل حق سرّ مکنونیم ما وارث موسی و ھارونیم ما مہر و مہ روشن ز تاب ما ھنوز برقہا دارد سحاب ما ھنوز ذات ما آئینہ ی ذات حق است ھستی مسلم ز آیات حق است دُعا ای چو جان اندر وجود عاٰلمی جان ما باشی و از ما می رمی نغمہ از فیض تو در عود حیات موت در راہ تو محسود حیات باز تسکین دل ناشاد شو باز اندر سینہ ھا آباد شو باز از ما خواہ ننگ و نام را پُختہ تر کن عاشقان خام را از مقدر شکوہ ھا داریم ما نرخ تو بالا و ناداریم ما از تہیدستان رُخ زیبا مپوش عشق سلمان و بلال ارزان فروش چشم بیخواب و دل بیتاب دہ باز ما را فطرت سیماب دہ آیتی بنما ز آیات مبین تا شود اعناق اعدا خاضعین کوہ آتش خیز کن این کاہ را ز آتش ما سوز غیر اللّٰہ را رشتہ ی وحدت چو قوم از دست داد صد گرہ بر روی کار ما فتاد ما پریشان در جہان چون اختریم ھمدم و بیگانہ از یکدیگریم باز این اوراق را شیرازہ کن باز آئین محبت تازہ کن باز ما را بر ھمان خدمت گمار کار خود با عاشقان خود سپار رھروان را منزل تسلیم بخش قوت ایمان ابراھیم بخش عشق را از شغل لا آگاہ کن آشنای رمز الااللّٰہ کن من کہ بہر دیگران سوزم چو شمع بزم خود را گریہ آموزم چو شمع یارب آن اشکی کہ باشد دلفروز بیقرار و مضطر و آرام سوز کارمش در باغ و روید آتشی از قبای لالہ شوید آتشی دل بہ دوش و دیدہ بر فرداستم در میان انجمن تنہا ستم ’’ھر کسی از ظن خود شد یار من از درون من نجست اسرار من‘‘ در جہان یارب ندیم من کجاست نخل سینایم کلیم من کجاست ظالمم بر خود ستم ھا کردہ ام شعلہ ئی را در بغل پروردہ ام شعلہ ئی غارت گر سامان ھوش آتشی افکندہ در دامان ھوش عقل را دیوانگی آموختہ علم را سامان ھستی سوختہ آفتاب از سوز او گردون مقام برقہا اندر طواف او مُدام ھمچو شبنم دیدہ ی گریان شدم تا امین آتش پنہان شدم شمع را سوز عیان آموختم خود نہان از چشم عالم سوختم شعلہ ھا آخر ز ھر مویم دمید از رگ اندیشہ ام آتش چکید عندلیبم از شرر ھا دانہ چید نغمہ ی آتش مزاجی آفرید سینہ ی عصر من از دل خالی است می تپد مجنون کہ محمل خالی است شمع را تنہا تپیدن سہل نیست آہ یک پروانہ ی من اھل نیست انتظار غمگساری تا کجا جستجوی رازداری تا کجا ای ز رویت ماہ و انجم مستنیر آتش خود را ز جانم باز گیر این امانت بازگیر از سینہ ام خار جوھر برکش از آئینہ ام یا مرا یک ھمدم دیرینہ دہ عشق عالم سوز را آئینہ دہ موج در بحر است ھم پہلوی موج ھست با ھمدم تپیدن خوی موج بر فلک کوکب ندیم کوکبست ماہ تابان سر بہ زانوی شب است روز پھلوی شب یلدا زند خویش را امروز بر فردا زند ھستی جوئی بجوئی گم شود موجہ ی بادی بہ بوئی گم شود ھست در ھر گوشہ ی ویرانہ رقص می کند دیوانہ با دیوانہ رقص گرچہ تو در ذات خود یکتاستی عالمی از بہر خویش آراستی من مثال لالہ ی صحراستم درمیان محفلی تنہاستم خواھم از لطف تو یاری ھمدمی از رموز فطرت من محرمی ھمدمی دیوانہ ئی فرزانہ ئی از خیال این و آن بیگانہ ئی تا بجان او سپاٰرم ھوی خویش باز بینم در دل او روی خویش سازم از مشت گل خود پیکرش ھم صنم او را شوم ھم آزرش تمّت