رموزبیخودی جہد کن در بیخودی خود را بیاب زود تر واﷲ اعلم بالصّواب (مولانای روم) پیشکش بہ حضور ملّت اسلامیہ منکر نتوان گشت اگر دم زنم از عشق این نشہ بہ من نیست اگر با دگری ھست (عرفی) ای تو را حق خاتم اقوام کرد بر تو ھر آغاز را انجام کرد ای مثال انبیا پاکان تو ھمگر دلھاٰ جگر چاکان تو ای نظر بر حسن ترساٰزادہ ئی ای ز راہ کعبہ دور افتادہ ئی ای فلک مشت غبار کوی تو ’’ای تماشا گاہ عالم روی تو‘‘ ھمچو موج ، آتش تہ پا می روی ’’تو کجا بہر تماشا می روی‘‘ رمز سوز آموز از پروانہ ئی در شرر تعمیر کن کاشانہ ئی طرح عشق انداز اندر جان خویش تازہ کن با مصطفیٰؐ پیمان خویش خاطرم از صحبت ترسا گرفت تا نقاب روی تو بالا گرفت ھم نوا از جلوہ ی اغیار گفت داستان گیسو و رخسار گفت بر در ساقی جبین فرسود او قصّہ ی مغزادگان پیمود او من شہید تیغ ابروی تو ام خاکم و آسودہ ی کوی تو ام از ستایش گستری بالاترم پیش ھر دیوان فرو ناید سرم از سخن آئینہ سازم کردہ اند وز سکندر بی نیازم کردہ اند بار احسان بر نتابد گردنم در گلستان غنچہ گردد دامنم سخت کوشم مثل خنجر در جہان آب خود می گیرم از سنگ گران گرچہ بحرم موج من بیتاب نیست بر کف من کاسہ ی گرداب نیست پردہ ی رنگم شمیمی نیستم صید ھر موج نسیمی نیستم در شرار آباد ھستی اخگرم خلعتی بخشد مرا خاکسترم بر درت جانم نیاز آوردہ است ھدیہ ی سوز و گداز آوردہ است ز آسمان آبگون یم میچکد بر دل گرمم دمادم میچکد من ز جو باریکتر میسازمش تا بہ صحن گلشنت اندازمش زانکہ تو محبوب یار ماستی ھمچو دل اندر کنار ماستی عشق تا طرح فغان در سینہ ریخت آتش او از دلم آئینہ ریخت مثل گل از ھم شکافم سینہ را پیش تو آویزم این آئینہ را تا نگاھی افکنی بر روی خویش می شوی زنجیری گیسوی خویش باز خوانم قصّہ ی پارینہ ات تازہ ساٰزم داغہای سینہ ات از پی قوم ز خود نامحرمی خواستم از حق حیات محکمی در سکوت نیم شب نالان بُدم عالم اندر خواب و من گریان بدم جانم از صبر و سکون محروم بود ورد من یاحیّ و یاقیوم بود آرزوئی داشتم خون کردمش تا ز راہ دیدہ بیرون کردمش سوختن چون لالہ پیہم تا کجا از سحر دریوز شبنم تا کجا اشک خود بر خویش می ریزم چو شمع با شب یلدا در آویزم چو شمع جلوہ را افزودم و خود کاستم دیگران را محفلی آراستم یک نفس فرصت ز سوز سینہ نیست ھفتہ ام شرمندہ ی آدینہ نیست جانم اندر پیکر فرسودہ ئی جلوہ ی آھی است گرد آلودہ ئی چون مرا صبح ازل حق آفرید نالہ در ابریشم عودم تپید نالہ ئی افشا گر اسرار عشق خونبہای حسرت گفتار عشق فطرت آتش دھد خاشاک را شوخی پروانہ بخشد خاک را عشق را داغی مثال لالہ بس در گریبانش گل یک نالہ بس من ھمین یک گل بہ دستارت زنم محشری بر خواب سرشارت زنم تا ز خاکت لالہ زار آید پدید از دمت باد بھاٰر آید پدید تمہید در معنی ربط فرد و ملّت فرد را ربط جماعت رحمت است جوھر او را کمال از ملّت است تا توانی با جماعت یار باش رونق ھنگامہ ی احرار باش حرز جان کن گفتہ ی خیرالبشرؐ ھست شیطان از جماعت دور تر فرد و قوم آئینہ ی یک دیگرند سلک و گوھر کہکشان و اخترند فرد می گیرد ز ملّت احترام ملّت از افراد می یابد نظام فرد تا اندر جماعت گم شود قطرہ ی وسعت طلب قلزم شود مایہ دار سیرت دیرینہ او رفتہ و آیندہ را آئینہ او وصل استقبال و ماضی ذات او چون ابد لا انتہا اوقات او در دلش ذوق نمو از ملّت است احتساب کار او از ملّت است پیکرش از قوم و ھم جانش ز قوم ظاھرش از قوم و پنہانش ز قوم در زبان قوم گویا می شود بر رہ اسلاف پویا می شود پختہ تر از گرمی صحبت شود تا بہ معنی فرد ھم ملّت شود وحدت او مستقیم از کثرت است کثرت اندر وحدت او وحدت است لفظ چون از بیت خود بیرون نشست گوھر مضمون بجیب خود شکست برگ سبزی کز نہال خویش ریخت از بھاٰران تار امیدش گسیخت ھر کہ آب از زمزم ملّت نخورد شعلہ ھای نغمہ در عودش فسرد فرد تنہا از مقاصد غافل است قوّتش آشفتگی را مایل است قوم با ضبط آشنا گرداندش نرم رو مثل صباٰ گرداندش پا بہ گل مانند شمشادش کند دست و پا بندد کہ آزادش کند چون اسیر حلقہ ی آئین شود آھوی رم خوی او مشکین شود تو خودی از بیخودی نشناختی خویش را اندر گمان انداختی جوھر نوریست اندر خاک تو یک شعاعش جلوہ ی ادراک تو عیشت از عیشش غم تو از غمش زندہ ئی از انقلاب ھر دمش واحدست و بر نمی تابد دوئی من ز تاب او من استم تو توئی خویش دار و خویش باز و خویش ساز نازھا می پرورد اندر نیاز آتشی از سوز او گردد بلند این شرر بر شعلہ اندازد کمند فطرتش آزاد و ھم زنجیری است جزو او را قوت کل گیری است خوگر پیکار پیہم دیدمش ھم خودی ھم زندگی نامیدش چون ز خلوت خویش را بیرون دھد پای در ھنگامہ ی جلوت نہد نقش گیر اندر دلش ’’او‘‘ می شود ’’من‘‘ ز ھم می ریزد و ’’تو‘‘ می شود جبر قطع اختیارش می کند از محبت مایہ دارش می کند ناز تا ناز است کم خیزد نیاز ناز ھا سازد بہم خیزد نیاز در جماعت خود شکن گردد خودی تا ز گلبرگی چمن گردد خودی ’’نکتہ ھا چون تیغ پولاد است تیز گر نمی فہمی ز پیش ما گریز‘‘ در معنی اینکہ ملّت از اختلاط افراد پیدا می شود و تکمیل تربیت او از نبوّت است از چہ رو بر بستہ ربط مردم است رشتہ ی این داستان سر در گم است در جماعت فرد را بینیم ما از چمن او را چو گل چینیم ما فطرتش وارفتہ ی یکتائی است حفظ او از انجمن آرائی است سوزدش در شاھراہ زندگی آتش آوردگاہ زندگی مردمان خوگر بہ یکدیگر شوند سفتہ در یک رشتہ چون گوھر شوند در نبرد زندگی یار ھمند مثل ھمکاران گرفتار ھمند محفل انجم ز جذب باھم است ھستی کوکب ز کوکب محکم است خیمہ گاہ کاروان کوہ و جبل مرغزار و دامن صحرا و تل سُست و بیجان تار و پود کار او ناگشودہ غنچہ ی پندار او ساز برق آھنگ او ننواختہ نغمہ اش در پردہ نا پرداختہ گوشمال جستجو نا خوردہ ئی زخمہ ھای آرزو نا خوردہ ئی نا بسامان محفل نوزادہ اش می توان با پنبہ چیدن بادہ اش نو دمیدہ سبزہ ی خاکش ھنوز سرد خون اندر رگ تاکش ھنوز منزل دیو و پری اندیشہ اش از گمان خود رمیدن پیشہ اش تنگ میدان ھستی خامش ھنوز فکر او زیر لب بامش ھنوز بیم جان سرمایہ ی آب و گلش ھم ز باد تند می لرزد دلش جان او از سخت کوشی رم زند پنجہ در دامان فطرت کم زند ھر چہ از خود می دمد برداردش ھر چہ از بالا فتد برداردش تا خدا صاحبدلی پیدا کند کو ز حرفی دفتری املا کند ساز پردازی کہ از آوازہ ئی خاک را بخشد حیات تازہ ئی ذرّہ ی بی مایہ ضو گیرد ازو ھر متاعی ارج نو گیرد ازو زندہ از یک دم دُو صد پیکر کند محفلی رنگین ز یک ساٰغر کند دیدہ ی او می کشد لب جان دمد تا دوئی میرد یکی پیدا شود رشتہ اش کو بر فلک دارد سری پارہ ھای زندگی را ھمگری تازہ انداز نظر پیدا کند گلستان در دشت و در پیدا کند از تف او ملّتی مثل سپند بر جہد شور افکن و ھنگامہ بند یک شرر می افکند اندر دلش شعلہ ی در گیر می گردد گلش نقش پایش خاک را بینا کند ذرّہ را چشمک زن سینا کند عقل عریان را دھد پیرایہ ئی بخشد این بی مایہ را سرمایہ ئی دامن خود می زند بر اخگرش ھر چہ غش باشد رباید از زرش بندھا از پا گشاید بندہ را از خداوندان رباید بندہ را گویدش تو بندہ ی دیگر نہ ئی زین بتان بی زبان کمتر نہ ئی تا سوی یک مدّعایش می کشد حلقہ ی آئین بہ پایش می کشد نکتہ ی توحید باز آموزدش رسم و آئین نیاز آموزدش ارکان اساٰسی ملیۂ اسلامیہ رُکن اوّل (توحید) در جہان کیف و کم گردید عقل پی بہ منزل بُرد از توحید عقل ورنہ این بیچارہ را منزل کجاست کشتی ادراک را ساحل کجاست اھل حق را رمز توحید ازبر است در ’’اتی الرّحمنِ عبداً‘‘ٔ مضمر است تا ز اسرار تو بنماید تو را امتحانش از عمل باید تو را دین ازو حکمت ازو آئین ازو زور ازو قوّت ازو تمکین ازو عالمان را جلوہ اش حیرت دھد عاشقان را بر عمل قدرت دھد پست اندر سایہ اش گردد بلند خاک چون اکسیر گردد ارجمند قدرت او برگزیند بندہ را نوع دیگر آفریند بندہ را در رہ حق تیز تر گردد تکش گرمتر از برق خون اندر رگش بیم و شک میرد عمل گیرد حیات چشم می بیند ضمیر کائنات چون مقام عبدہ محکم شود کاسہ ی دریوزہ جام جم شود ملّت بیضا تن و جان لاالہ ساز ما را پردہ گردان لاالہ لاالہ سرمایہ ی اسرار ما رشتہ اش شیرازہ ی افکار ما حرفش از لب چون بہ دل آید ھمی زندگی را قوّت افزاید ھمی نقش او گر سنگ گیرد دل شود دل گر از یادش نسوزد گل شود چون دل از سوز غمش افروختیم خرمن امکان ز آھی سوختیم آب دلہا در میان سینہ ھا سوز او بگداخت این آئینہ ھا شعلہ اش چون لالہ در رگہای ما نیست غیر از داغ او کالای ما اسود از توحید احمر می شود خویش فاروق و ابوذر می شود دل مقام خویشی و بیگانگی است شوق را مستی ز ھم پیمانگی است ملّت از یک رنگی دلہاستی روشن از یک جلوہ این سیناستی قوم را اندیشہ ھا باید یکی در ضمیرش مدعا باید یکی جذبہ باید در سرشت او یکی ھم عیار خوب و زشت او یکی گر نباشد سوز حق در ساز فکر نیست ممکن این چنین انداز فکر ما مسلمانیم و اولاد خلیل از ’’ابیکم‘‘ گیر اگر خواھی دلیل با وطن وابستہ تقدیر امم بر نسب بنیاد تعمیر امم اصل ملّت در وطن دیدن کہ چہ باد و آب و گل پرستیدن کہ چہ بر نسب نازان شدن نادانی است حکم او اندر تن و تن فانی است ملّت ما را اساس دیگر است این اساس اندر دل ما مضمر است حاضریم و دل بہ غایب بستہ ایم پس ز بند این و آن وارستہ ایم رشتہ ی این قوم مثل انجم است چون نگہ ھم از نگاہ ما گم است تیر خوش پیکان یک کیشیم ما یک نما یک بین یک اندیشیم ما مدّعای ما مآل ما یکیست طرز و انداز خیال ما یکیست ما ز نعمتہای او اخوان شدیم یک زبان و یکدل و یکجان شدیم در معنی اینکہ یأس و حزن و خوف اُمّ الخبائث است و قاطع حیات و توحید ازالۂ این امراض خبیثہ می کند مرگ را سامان ز قطع آرزوست زندگانی محکم از لاتقنطوا ست تا امید از آرزوی پیہم است نا امیدی زندگانی را سم است نا امیدی ھمچو گور افشاردت گرچہ الوندی ز پا می آردت ناتوانی بندہ ی احسان او نامرادی بستہ ی دامان او زندگی را یأس خواب آور بود این دلیل سستی عنصر بود چشم جان را سرمہ اش اعمی کند روز روشن را شب یلدا کند از دمش میرد قوای زندگی خشک گردد چشمہ ھای زندگی خفتہ با غم در تہ یک چادر است غم رگ جان را مثال نشتر است ای کہ در زندان غم باشی اسیر از نبی تعلیم لاتحزن بگیر این سبق صدّیق را صدّیق کرد سر خوش از پیمانہ ی تحقیق کرد از رضا مسلم مثال کوکب است در رہ ھستی تبسم بر لب است گر خدا داری ز غم آزاد شو از خیال بیش و کم آزاد شو قوت ایمان حیات افزایدت وِردِ ’’لا خوف علیہم‘‘ بایدت چون کلیمی سوی فرعونی رود قلب او از لاتخف محکم شود بیم غیر اللّٰہ عمل را دشمن است کاروان زندگی را رھزن است عزم محکم ممکنات اندیش ازو ھمّت عالی تأمل کیش ازو تخم او چون در گلت خود را نشاند زندگی از خود نمائی باز ماند فطرت او تنگ تاب و سازگار با دل لرزان و دست رعشہ دار دزدد از پا طاقت رفتار را می رباید از دماغ افکار را دشمنت ترساٰن اگر بیند تو را از خیابانت چو گل چیند تو را ضرب تیغ او قویتر می فتد ھم نگاھش مثل خنجر می فتد بیم چون بند است اندر پای ما ورنہ صد سیل است در دریای ما بر نمی آید اگر آھنگ تو نرم از بیم است تار چنگ تو گو شتابش دہ کہ گردد نغمہ خیز بر فلک از نالہ آرد رستخیز بیم جاسوسی است از اقلیم مرگ اندرونش تیرہ مثل میم مرگ چشم او برھمزن کار حیات گوش او بزگیر اخبار حیات ھر شر پنہان کہ اندر قلب تست اصل او بیم است اگر بینی درست لابہ و مکاری و کین و دروغ این ھمہ از خوف می گیرد فروغ پردہ ی زُور و ریا پیراھنش فتنہ را آغوش مادر دامنش زانکہ از ھمّت نباشد استوار می شود خوشنود با ناسازگار ھر کہ رمز مصطفیٰؐ فہمیدہ است شرک را در خوف مضمر دیدہ است محاورۂ تیر و شمشیر سرّ حق تیر از لب سوفار گفت تیغ را در گرمی پیکار گفت ای پریھا جوھر اندر قاف تو ذوالفقار حیدر از اسلاف تو قوّت بازوی خالد دیدہ ئی شام را بر سر شفق پاشیدہ ئی آتش قہر خدا سرمایہ ات جنت الفردوس زیر سایہ ات در ھوایم یا میان ترکشم ھر کجا باشم سراپا آتشم از کمان آیم چو سوی سینہ من نیک می بینم بہ توی سینہ من گر نباشد در میان قلب سلیم فارغ از اندیشہ ھای یأس و بیم چاک چاک از نوک خود گردانمش نیمہ ئی از موج خون پوشانمش ور صفای او ز قلب مؤمن است ظاھرش روشن ز نور باطن است از تف او آب گردد جان من ھمچو شبنم می چکد پیکان من حکایت شیر و شہنشاہ عاٰلمگیررحمۃ اﷲ علیہ شاہ عالمگیر گردون آستان اعتبار دودمان گورکان پایہ ی اسلامیان برتر ازو احترام شرع پیغمبر ازو در میان کارزار کفر و دین ترکش ما را خدنگ آخرین تخم الحادی کہ اکبر پرورید باز اندر فطرت دارا دمید شمع دل در سینہ ھا روشن نبود ملّت ما از فساد ایمن نبود حق گزید از ھند عالمگیر را آن فقیر صاحب شمشیر را از پی احیاٰی دین مأمور کرد بہر تجدید یقین مأمور کرد برق تیغش خرمن الحاد سوخت شمع دین در محفل ما بر فروخت کور ذوقان داستانہا ساختند وسعت ادراک او نشناختند شعلہ ی توحید را پروانہ بود چون براھیم اندرین بتخانہ بود در صف شاھنشان یکتاستی فقر او از تربتش پیداستی روزی آن زیبندہ ی تاج و سریر آن سپہدار و شہنشاہ و فقیر صبحگاھان شد بہ سیر بیشہ ئی با پرستاری وفا اندیشہ ئی سر خوش از کیفیت باد سحر طایران تسبیح خوان بر ھر شجر شاہ رمز آگاہ شد محو نماز خیمہ بر زد در حقیقت از مجاز شیر ببر آمد پدید از طرف دشت از خروش او فلک لرزندہ گشت بوی انسان دادش از انسان خبر پنجہ عالمگیر را زد بر کمر دست شہ نادیدہ خنجر بر کشید شرزہ شیری را شکم از ھم درید دل بہ خود راھی نداد اندیشہ را شیر قالین کرد شیر بیشہ را باز سوی حق رمید آن ناصبور بود معراجش نماز با حضور این چنین دل خود نما و خود شکن دارد اندر سینہ ی مؤمن وطن بندہ ی حق پیش مولا لاستی پیش باطل از نعم بر جاستی تو ھم ای نادان دلی آور بہ دست شاھدی را محملی آور بہ دست خویش را در باز و خود را بازگیر دام گستر از نیاز و ناز گیر عشق را آتش زن اندیشہ کن رُو بِہ حق باش و شیری پیشہ کن خوف حق عنوان ایمان است و بس خوف غیر از شرک پنہان است و بس رُکن دوم (رساٰلت) تارک آفل براھیم خلیل انبیا را نقش پای او دلیل آن خدای لم یزل را آیتی داشت در دل آرزوی ملّتی جوی اشک از چشم بیخوابش چکید تا پیام ’’طہرابیتی‘‘ شنید بہر ما ویرانہ ئی آباد کرد طائفان را خانہ ئی بنیاد کرد تا نہال ’’تب علینا‘‘ غنچہ بست صورت کار بہار ما نشست حق تعالی پیکر ما آفرید وز رسالت در تن ما جان دمید حرف بی صوت اندرین عالم بدیم از رسالت مصرع موزون شدیم از رسالت در جہان تکوین ما از رسالت دین ما آئین ما از رسالت صد ھزار ما یک است جزو ما از جزو ’’مالاینفک‘‘ است آن کہ شان اوست ’’یہدی مَن یُرید‘‘ از رسالت حلقہ گرد ما کشید حلقہ ی ملّت محیط افزاستی مرکز او وادی بطحا ستی ما ز حکم نسبت او ملّتیم اھل عالم را پیام رحمتیم از میان بحر او خیزیم ما مثل موج از ھم نم یریزیم ما امتش در حرز دیوار حرم نعرہ زن مانند شیران در اجم معنی حرفم کنی تحقیق اگر بنگری با دیدہ ی صدّیق اگر قوّت قلب و جگر گردد نبی از خدا محبوب تر گردد نبی قلب مؤمن را کتابش قوّت است حکمتش حبل الورید ملّت است دامنش از دست دادن مردن است چون گل از باد خزان افسردن است زندگی قوم از دم او یافت است این سحر از آفتابش تافت است فرد از حق ، ملّت از وی زندہ است از شعاع مہر او تابندہ است از رسالت ھم نوا گشتیم ما ھم نفس ھم مدّعا گشتیم ما کثرت ھم مدّعا وحدت شود پختہ چون وحدت شود ملّت شود زندہ ھر کثرت ز بند وحدت است وحدت مسلم ز دین فطرت است دین فطرت از نبی آموختیم در رہ حق مشعلی افروختیم این گہر از بحر بی پایان اوست ما کہ یک جانیم از احسان اوست تا نہ این وحدت ز دست ما رود ھستی ما با ابد ھمدم شود پس خدا بر ما شریعت ختم کرد بر رسول ما رساٰلت ختم کرد رونق از ما محفل ایّام را او رسل را ختم و ما اقوام را خدمت ساقی گری با ما گذاشت داد ما را آخرین جامی کہ داشت ’’لا نبی بعدی‘‘ ز احسان خداست پردہ ی ناموس دین مصطفیٰ است قوم را سرمایہ ی قوّت ازو حفظ سرّ وحدت ملّت ازو حق تعالی نقش ھر دعوی شکست تا ابد اسلام را شیرازہ بست دل ز غیر اللّٰہ مسلمان بر کند نعرہ ی لا قوم بعدی می زند در معنی اینکہ مقصود رسالت محمدیہ تشکیل و تأسیس حریت و مساوات و اخوّت بنی نوع آدم است بود انسان در جہان انسان پرست ناکس و نابود مند و زیر دست سطوت کسری و قیصر رھزنش بند ھا در دست و پا و گردنش کاھن و پاپا و سلطاٰن و امیر بہر یک نخچیر صد نخچیر گیر صاحب اورنگ و ھم پیر کنشت باج بر کشت خراب او نوشت در کلیسا اسقف رضوان فروش بہر این صید زبون دامی بہ دوش برھمن گل از خیابانش ببرد خرمنش مغ زادہ با آتش سپرد از غلامی فطرت او دون شدہ نغمہ ھا اندر نی او خون شدہ تا امینی حق بہ حقداران سپرد بندگان را مسند خاقان سپرد شعلہ ھا از مردہ خاکستر گشاد کوھکن را پایہ ی پرویز داد اعتبار کار بندان را فزود خواجگی از کار فرمایان ربود قوت او ھر کہن پیکر شکست نوع انسان را حصار تازہ بست تازہ جان اندر تن آدم دمید بندہ را باز از خداوندان خرید زادن او مرگ دنیای کہن مرگ آتشخانہ و دیر و شمن حریت زاد از ضمیر پاک او این می نوشین چکید از تاک او عصر نو کاین صد چراغ آوردہ است چشم در آغوش او وا کردہ است نقش نو بر صفحہ ی ھستی کشید امتی گیتی گشائی آفرید امتی از ما سوا بیگانہ ئی بر چراغ مصطفٰی پروانہ ئی امتی از گرمی حق سینہ تاب ذرہ اش شمع حریم آفتاب کائنات از کیف او رنگین شدہ کعبہ ھا بتخانہ ھای چین شدہ مرسلان و انبیا آبای او اکرم او نزد حق اتقای او ’’کُلّ مؤمن اِخوۃ’‘‘‘ اندر دلش حرّیت سرمایہ آب و گلش نا شکیب امتیازات آمدہ در نھاد او مساوات آمدہ ھمچو سرو آزاد فرزندان او پختہ از ’’قالوا بلٰی‘‘ پیمان او سجدہ ی حق گل بہ سیمایش زدہ ماہ و انجم بوسہ بر پایش زدہ حکایت بوعبید و جابان در معنی اخوت اسلامیہ شد اسیر مسلمی اندر نبرد قائدی از قائدان یزد جرد گبر باران دیدہ و عیّار بود حیلہ جو و پُرفن و مکّار بود از مقام خود خبردارش نکرد ھم ز نام خود خبردارش نکرد گفت می خواھم کہ جان بخشی مرا چون مسلمانان امان بخشی مرا کرد مسلم تیغ را اندر نیام گفت خونت ریختن بر من حرام چون درفش کاویانی چاک شد آتش اولاد ساسان خاک شد آشکارا شد کہ جابان است او میر سربازان ایران است او قتل او از میر عسکر خواستند از فریب او سخن آراستند بوعبید آن سیّد فوج حجاز در وغا عزمش ز لشکر بی نیاز گفت ای یاران مسلمانیم ما تار چنگیم و یک آھنگیم ما نعرہ ی حیدر نوای بوذر است گرچہ از حلق بلال و قنبر است ھر یکی از ما امین ملّت است صلح وکینش ، صلح وکین ملّت است ملّت ار گردد اساس جان فرد عہد ملّت می شود پیمان فرد گرچہ جابان دشمن ما بودہ است مسلمی او را امان بخشودہ است خون او ای معشر خیرالانام بر دم تیغ مسلمانان حرام حکایت سلطان مراد و معمار در معنی مساوات اسلامیہ بود معماری ز اقلیم خجند در فن تعمیر نام او بلند ساخت آن صنعت گر فرھاد زاد مسجدی از حکم سلطان مراد خوش نیامد شاہ را تعمیر او خشمگین گردید از تقصیر او آتش سوزندہ از چشمش چکید دست آن بیچارہ از خنجر برید جوی خون از ساعد معمار رفت پیش قاضی ناتوان و زار رفت آن ھنرمندی کہ دستش سنگ سفت داستان جور سلطان باز گفت گفت ای پیغام حق گفتار تو حفظ آئین محمد کار تو سُفتہ گوش سطوت شاھان نیم قطع کن از روی قرآن دعویم قاضی عادل بہ دندان خستہ لب کرد شہ را در حضور خود طلب رنگ شہ از ھیبت قرآن پرید پیش قاضی چون خطاکاران رسید از خجالت دیدہ بر پا دوختہ عارض او لالہ ھا اندوختہ یک طرف فریادی دعوی گری یک طرف شاھنشہ گردون فری گفت شہ از کردہ خجلت بردہ ام اعتراف از جرم خود آوردہ ام گفت قاضی فی القصاص آمد حیات زندگی گیرد بہ این قانون ثبات عبد مسلم کمتر از احرار نیست خون شہ رنگین تر از معمار نیست چون مراد این آیہ ی محکم شنید دست خویش از آستین بیرون کشید مدعی را تاب خاموشی نماند آیہ ی ’’بالعدل و الاحسان‘‘ خواند گفت از بہر خدا بخشیدمش از برای مصطفی بخشیدمش یافت موری بر سلیمانی ظفر سطوت آئین پیغمبر نگر پیش قرآن بندہ و مولا یکی است بوریا و مسند دیبا یکی است در معنی حریت اسلامیہ و سرّ حادثۂ کربلا ھر کہ پیمان با ھوالموجود بست گردنش از بند ھر معبود رست مؤمن از عشق است و عشق از مؤمنست عشق را ناممکن ما ممکن است عقل سفاک است و او سفاک تر پاکتر چالاکتر بیباکتر عقل در پیچاک اسباب و علل عشق چوگان باز میدان عمل عشق صید از زور بازو افکند عقل مکار است و دامی می زند عقل را سرمایہ از بیم و شک است عشق را عزم و یقین لاینفک است آن کند تعمیر تا ویران کند این کند ویران کہ آبادان کند عقل چون باد است ارزان در جہان عشق کمیاب و بہای او گران عقل محکم از اساس چون و چند عشق عریان از لباس چون و چند عقل می گوید کہ خود را پیش کن عشق گوید امتحان خویش کن عقل با غیر آشنا از اکتساب عشق از فضل است و با خود در حساب عقل گوید شاد شو آباد شو عشق گوید بندہ شو آزاد شو عشق را آرام جان حریت است ناقہ اش را ساربان حریت است آن شنیدستی کہ ھنگام نبرد عشق با عقل ھوس پرور چہ کرد آن امام عاشقان پور بتول سرو آزادی ز بستان رسول اللّٰہ اللّٰہ بای بسم اللّٰہ پدر معنی ذبح عظیم آمد پسر بہر آن شہزادہ ی خیر الملل دوش ختم المرسلین نعم الجمل سرخ رو عشق غیور از خون او شوخی این مصرع از مضمون او در میان امت آن کیوان جناب ھمچو حرف قل ھو اللّٰہ در کتاب موسی و فرعون و شبیر و یزید این دو قوت از حیات آید پدید زندہ حق از قوت شبیری است باطل آخر داغ حسرت میری است چون خلافت رشتہ از قرآن گسیخت حریت را زھر اندر کام ریخت خاست آن سر جلوہ ی خیرالامم چون سحاب قبلہ باران در قدم بر زمین کربلا بارید و رفت لالہ در ویرانہ ھا کارید و رفت تا قیامت قطع استبداد کرد موج خون او چمن ایجاد کرد بہر حق در خاک و خون غلتیدہ است پس بنای لاالہ گردیدہ است مدعایش سلطنت بودی اگر خود نکردی با چنین سامان سفر دشمنان چون ریگ صحرا لاتعد دوستان او بہ یزدان ھم عدد سرّ ابراھیم و اسمٰعیل بود یعنی آن اجمال را تفصیل بود عزم او چون کوھساٰران استوار پایدار و تند سیر و کامگار تیغ بہر عزّت دین است و بس مقصد او حفظ آئین است و بس ماسوی اللّٰہ را مسلمان بندہ نیست پیش فرعونی سرش افکندہ نیست خون او تفسیر این اسرار کرد ملت خوابیدہ را بیدار کرد تیغ لا چون از میان بیرون کشید از رگ ارباب باطل خون کشید نقش الاّ اللّٰہ بر صحرا نوشت سطر عنوان نجات ما نوشت رمز قرآن از حسین آموختیم ز آتش او شعلہ ھا اندوختیم شوکت شام و فر بغداد رفت سطوت غرناطہ ھم از یاد رفت تار ما از زخمہ اش لرزان ھنوز تازہ از تکبیر او ایمان ھنوز ای صبا ای پیک دور افتادگان اشک ما بر خاک پاک او رساٰن در معنی اینکہ چون ملت محمدیہ مؤسس بر توحید و رسالت است پس نہایت مکانی ندارد جوھر ما با مقامی بستہ نیست بادہ ی تندش بہ جامی بستہ نیست ھندی و چینی سفال جام ماست رومی و شامی گِل اندام ماست قلب ما از ھند و روم و شام نیست مرز و بوم او بہ جز اسلام نیست پیش پیغمبر چو کعب پاکزاد ھدیہ یی آورد از بانت سُعاد در ثنایش گوھر شب تاب سفت سیف مسلول از سیوف الہند گفت آن مقامش برتر از چرخ بلند نامدش نسبت بہ اقلیمی پسند گفت سیف من سیوف اللّٰہ گو حق پرستی جز بہ راہ حق مپو ھمچنان آن رازدان جزو و کل گرد پایش سرمہ ی چشم رسل گفت با امّت ’’ز دنیای شما دوست دارم طاعت و طیب و نسا‘‘ گر تو را ذوق معانی رھنماست نکتہ ئی پوشیدہ در حرف ’’شما‘‘ست یعنی آن شمع شبستان وجود بود در دنیا و از دنیا نبود جلوہ ی او قدسیان را سینہ سوز بود اندر آب و گل آدم ھنوز من ندانم مرز و بوم او کجاست این قدر دانم کہ با ما آشناست این عناصر را جہان ما شمرد خویشتن را میہمان ما شمرد زانکہ ما از سینہ جان گم کردہ ایم خویش را در خاکدان گم کردہ ایم مسلم استی دل بہ اقلیمی مبند گم مشو اندر جہان چون و چند می نگنجد مسلم اندر مرز و بوم در دل او یاوہ گردد شام و روم دل بہ دست آور کہ در پہنای دل می شود گم این سرای آب و گل عقدہ ی قومیت مسلم گشود از وطن آقای ما ھجرت نمود حکمتش یک ملت گیتی نورد بر اساس کلمہ ئی تعمیر کرد تا ز بخششہای آن سلطان دین مسجد ما شد ھمہ روی زمین آنکہ در قرآن خدا او را ستود آن کہ حفظ جان او موعود بود دشمنان بی دست و پا از ھیبتش لرزہ بر تن از شکوہ فطرتش پس چرا از مسکن آبا گریخت تو گمان داری کہ از اعدا گریخت قصہ گویان حق ز ما پوشیدہ اند معنی ھجرت غلط فہمیدہ اند ھجرت آئین حیات مسلم است این ز اسباب ثبات مسلم است معنی او از تنک آبی رم است ترک شبنم بہر تسخیر یم است بگذر از گل گلستان مقصود تست این زیان پیرایہ بند سود تست مہر را آزادہ رفتن آبروست عرصہ ی آفاق زیر پای اوست ھمچو جو سرمایہ از باران مخواہ بیکران شو در جہاٰن پایان مخواہ بود بحر تلخ رو یک ساٰدہ دشت ساحلی ورزید و از شرم آب گشت بایدت آھنگ تسخیر ھمہ تا تو می باشی فراگیر ھمہ صورت ماھی بہ بحر آباد شو یعنی از قید مقام آزاد شو ھر کہ از قید جہات آزاد شد چون فلک در شش جہت آباد شد بوی گل از ترک گل جولانگر است در فراخای چمن خود گسترست ای کہ یک جا در چمن انداختی مثل بلبل با گلی در ساختی چون صبا بار قبول از دوش گیر گلشن اندر حلقہ ی آغوش گیر از فریب عصر نو ھشیار باش رہ فتد ای رھرو ھشیار باش در معنی اینکہ وطن اساٰس ملّت نیست آنچنان قطع اخوّت کردہ اند بر وطن تعمیر ملّت کردہ اند تا وطن را شمع محفل ساختند نوع انسان را قبائل ساختند جنتی جُستند در بئس القرار تا ’’احلّوا قومہم دار البوار‘‘ این شجر جنت ز عالم بردہ است تلخی پیکار بار آوردہ است مردمی اندر جہان افسانہ شد آدمی از آدمی بیگانہ شد روح از تن رفت و ھفت اندام ماند آدمیت گم شد و اقوام ماند تا سیاست مسند مذھب گرفت این شجر در گلشن مغرب گرفت قصہ ی دین مسیحائی فسرد شعلہ ی شمع کلیسائی فسرد اسقف از بی طاقتی در ماندہ ئی مہرہ ھا از کف برون افشاندہ ئی قوم عیسی بر کلیسا پا زدہ نقد آئین چلیپا وا زدہ دھریت چون جامہ ی مذھب درید مرسلی از حضرت شیطان رسید آن فلارنساوی باطل پرست سرمہ ی او دیدہ ی مردم شکست نسخہ ئی بہر شہنشاھان نوشت در گل ما دانہ ی پیکار کشت فطرت او سوی ظلمت بردہ رخت حق ز تیغ خامہ ی او لخت لخت بتگری مانند آزر پیشہ اش بست نقش تازہ ئی اندیشہ اش مملکت را دین او معبود ساخت فکر او مذموم را محمود ساخت بوسہ تا بر پای این معبود زد نقد حق را بر عیار سود زد باطل از تعلیم او بالیدہ است حیلہ اندازی فنی گردیدہ است طرح تدبیر زبون فرجام ریخت این خسک در جادہ ی ایّام ریخت شب بہ چشم اھل عالم چیدہ است مصلحت تزویر را نامیدہ است در معنی اینکہ ملّت محمّدیہ نہایت زمانی ھم نداردکہ دوام این ملّت شریفہ موعود است در بہاران جوش بلبل دیدہ ئی رستخیز غنچہ و گل دیدہ ئی چون عروسان غنچہ ھا آراستہ از زمین یک شہر انجم خاستہ سبزہ از اشک سحر شوئیدہ ئی از سرود آب جو خوابیدہ ئی غنچہ ئی بر می دمد از شاخسار گیردش باد نسیم اندر کنار غنچہ ئی از دست گلچین خون شود از چمن مانند بو بیرون رود بست قمری آشیان بلبل پرید قطرہ ی شبنم رسید و بو رمید رخصت صد لالہ ی ناپایدار کم نسازد رونق فصل بہار از زیان گنج فراوانش ھمان محفل گلہای خندانش ھمان فصل گل از نسترن باقیتر است از گل و سرو و سمن باقیتر است کان گوھر پروری گوھر گری کم نگردد از شکست گوھری صبح از مشرق ز مغرب شام رفت جام صد روز از خم ایّام رفت بادہ ھا خوردند و صہبا باقی است دوشہا خون گشت و فردا باقی است ھمچنان از فردھای پی سپر ھست تقویم امم پایندہ تر در سفر یار است و صحبت قائم است فرد رہ گیر است و ملت قائم است ذات او دیگر صفاتش دیگر است سنت مرگ و حیاتش دیگر است فرد بر می خیزد از مشت گلی قوم زاید از دل صاحب دلی فرد پور شصت و ھفتاد است و بس قوم را صد سال مثل یک نفس زندہ فرد از ارتباط جان و تن زندہ قوم از حفظ ناموس کہن مرگ فرد از خشکی رود حیات مرگ قوم از ترک مقصود حیات گرچہ ملت ھم بمیرد مثل فرد از اجل فرمان پذیرد مثل فرد امت مسلم ز آیات خداست اصلش از ھنگامہ ی ’’قالوا بلی‘‘ ست از اجل این قوم بی پرواستی استوار از ’’نحن نزّلنا‘‘ستی ذکر قائم از قیام ذاکر است از دوام او دوام ذاکر است تا خدا ’’ان یُطفئوا‘‘ فرمودہ است از فسردن این چراغ آسودہ است امّتی در حق پرستی کاملی امّتی محبوب ھر صاحبدلی حق برون آورد این تیغ اصیل از نیام آرزوھای خلیل تا صداقت زندہ گردد از دمش غیر حق سوزد ز برق پیہمش ما کہ توحید خدارا حجتیم حافظ رمز کتاب و حکمتیم آسمان با ما سر پیکار داشت در بغل یک فتنہ ی تاتار داشت بندھا از پا گشود آن فتنہ را بر سر ما آزمود آن فتنہ را فتنہ ئی پامال راھش محشری کشتہ ی تیغ نگاھش محشری خفتہ صد آشوب در آغوش او صبح امروزی نزاید دوش او سطوت مسلم بہ خاک و خون تپید دید بغداد آنچہ روما ھم ندید تو مگر از چرخ کج رفتار پرس زان نو آئین کہن پندار پرس آتش تاتاریان گلزار کیست؟ شعلہ ھای او گل دستار کیست؟ زانکہ ما را فطرت ، ابراھیمی است ھم بہ مولا نسبت ابراھیمی است از تہ آتش بر اندازیم گل نار ھر نمرود را سازیم گل شعلہ ھای انقلاب روزگار چون بہ باغ ما رسد گردد بہار رومیان را گرم بازاری نماند آن جہانگیری ، جہانداری نماند شیشہ ی ساسانیان در خون نشست رونق خمخانہ ی یونان شکست مصر ھم در امتحان ناکام ماند استخوان او تہ اھرام ماند در جہان بانگ اذان بودست و ھست ملت اسلامیان بودست و ھست عشق آئین حیات عالم است امتزاج سالمات عالم است عشق از سوزِ دل ما زندہ است از شرار لاالہ تابندہ است گرچہ مثل غنچہ دلگیریم ما گلستان میرد اگر میریم ما در معنی اینکہ نظام ملت غیر از آئین صورت نبندد وآئین ملت محمدیہ قرآن است ملتی را رفت چون آئین ز دست مثل خاک اجزای او از ھم شکست ھستی مسلم ز آئین است و بس باطن دین نبی این است و بس برگ گل شد چون ز آئین بستہ شد گل ز آئین بستہ شد گلدستہ شد نغمہ از ضبط صدا پیداستی ضبط چون رفت از صدا غوغاستی در گلوی ما نفس موج ھواست چون ھوا پابند نی گردد ، نواست تو ھمی دانی کہ آئین تو چیست؟ زیر گردون سرّ تمکین تو چیست؟ آن کتاب زندہ قرآن حکیم حکمت او لایزال است و قدیم نسخہ ی اسرار تکوین حیٰات بی ثبات از قوّتش گیرد ثبات حرف او را ریب نی تبدیل نی آیہ اش شرمندہ ی تأویل نی پختہ تر سودای خام از زور او در فتد با سنگ ، جام از زور او می برد پابند و آزاد آورد صید بندان را بہ فریاد آورد نوع انسان را پیام آخرین حامل او رحمۃ للعالمین ارج می گیرد ازو ناارجمند بندہ را از سجدہ سازد سر بلند رھزنان از حفظ او رھبر شدند از کتابی صاحب دفتر شدند دشت پیمایان ز تاب یک چراغ صد تجلی از علوم اندر دماغ آنکہ دوش کوہ بارش بر نتافت سطوت او زھرہ ی گردون شکافت بنگر آن سرمایہ ی آمال ما گنجد اندر سینہ ی اطفال ما آن جگر تاب بیابان کم آب چشم او احمر ز سوز آفتاب خوشتر از آھو رم جمازہ اش گرم چون آتش دم جمازہ اش رخت خواب افکندہ در زیر نخیل صبحدم بیدار از بانگ رحیل دشت سیر از بام و در ناآشنا ھرزہ گردد از حضر ناآشنا تا دلش از گرمی قرآن تپید موج بیتابش چو گوھر آرمید خواند ز آیات مبین او سبق بندہ آمد ، خواجہ رفت از پیش حق از جہانبانی نوازد ساز او مسند جم گشت پا انداز او شہر ھا از گرد پایش ریختند صد چمن از یک گلش انگیختند ای گرفتار رسوم ایمان تو شیوہ ھای کافری زندان تو قطع کردی امر خود را در زُبُر جادہ پیمای الی شیٔ نُکُر گر تو می خواھی مسلمان زیستن نیست ممکن جز بہ قرآن زیستن صوفی پشمینہ پوش حال مست از شراب نغمہ ی قوال مست آتش از شعر عراقی در دلش درنمی سازد بہ قرآن محفلش از کلاہ و بوریا تاج و سریر فقر او از خانقاھان باج گیر واعظ دستان زن افسانہ بند معنی او پست و حرف او بلند از خطیب و دیلمی گفتار او با ضعیف و شاذ و مرسل کار او از تلاوت بر تو حق دارد کتاب تو ازو کامی کہ می خواھی بیاب در معنی اینکہ در زمانہ انحطاط تقلید از اجتہاد اولیتر است عہد حاضر فتنہ ھا زیر سر است طبع ناپروای او آفت گر است بزم اقوام کہن برھم ازو شاخسار زندگی بی نم ازو جلوہ اش ما را ز ما بیگانہ کرد ساز ما را از نوا بیگانہ کرد از دل ما آتش دیرینہ بُرد نور و نار لاالہ از سینہ بُرد مضمحل گردد چو تقویم حیات ملت از تقلید میگیرد ثبات راہ آبا رو کہ این جمعیت است معنی تقلید ضبط ملّت است در خزان ای بی نصیب از برگ و بار از شجر مگسل بہ امید بھار بحر گم کردی زیان اندیش باش حافظ جوی کم آب خویش باش شاید از سیل قہستان برخوری باز در آغوش طوفان پروری پیکرت دارد اگر جان بصیر عبرت از احوال اسرائیل گیر گرم و سرد روزگار او نگر سختی جان نزار او نگر خون گران سیر است در رگہای او سنگ صد دھلیز و یک سیمای او پنجہ ی گردون چو انگورش فشرد یادگار موسی و ھارون نمرد از نوای آتشینش رفت سوز لیکن اندر سینہ دم دارد ھنوز زانکہ چون جمعیتش ازھم شکست جز بہ راہ رفتگان محمل نبست ای پریشان محفل دیرینہ ات مُرد شمع زندگی در سینہ ات نقش بر دل معنی توحید کن چارہ ی کار خود از تقلید کن اجتہاد اندر زمان انحطاط قوم را برھم ھمی پیچد بساط ز اجتہاد عالمان کم نظر اقتدا بر رفتگان محفوظ تر عقل آبایت ھوس فرسودہ نیست کار پاکان از غرض آلودہ نیست فکر شان ریسد ھمی باریک تر ورعشان با مصطفٰی نزدیک تر ذوق جعفر کاوش رازی نماند آبروی ملت تازی نماند تنگ بر ما رھگذار دین شد است ھر لئیمی راز دار دین شد است ای کہ از اسرار دین بیگانہ ئی با یک آئین ساز اگر فرزانہ ئی من شنیدستم ز نباض حیات اختلاف تست مقراض حیات از یک آئینی مسلمان زندہ است پیکر ملت ز قرآن زندہ است ما ھمہ خاک و دل آگاہ اوست اعتصامش کن کہ حبل اللّٰہ اوست چون گہر در رشتہ ی او سفتہ شو ورنہ مانند غبار آشفتہ شو در معنی اینکہ پختگی سیرت ملّیہ از اتباع آئین الہیہ است در شریعت معنی دیگر مجو غیر ضو در باطن گوھر مجو این گہر را خود خدا گوھر گر است ظاھرش گوھر بطونش گوھر است علم حق غیر از شریعت ھیچ نیست اصل سنت جز محبت ھیچ نیست فرد را شرع است مرقات یقین پختہ تر از وی مقامات یقین ملت از آئین حق گیرد نظام از نظام محکمی خیزد دوام قدرت اندر علم او پیداستی ھم عصا و ھم ید بیضاستی با تو گویم سرّ اسلام است شرع شرع آغاز است و انجام است شرع ای کہ باشی حکمت دین را امین با تو گویم نکتہ ی شرع مبین چون کسی گردد مزاحم بی سبب با مسلمان در ادای مستحب مستحب را فرض گرادنیدہ اند زندگی را عین قدرت دیدہ اند روز ھیجا لشکر اعدا اگر بر گمان صلح گردد بی خطر گیرد آسان روزگار خویش را بشکند حصن و حصار خویش را تا نگیرد باز کار او نظام تاختن بر کشورش آمد حرام سرّ این فرمان حق دانی کہ چیست زیستن اندر خطرھا زندگیست شرع می خواھد کہ چون آئی بہ جنگ شعلہ گردی واشکافی کام سنگ آزماید قوت بازوی تو می نہد الوند پیش روی تو باز گوید سرمہ ساز الوند را از تف خنجر گداز الوند را نیست میش ناتوانی لاغری درخور سر پنجہ ی شیر نری باز چون با صعوہ خوگر می شود از شکار خود زبونتر می شود شارع آئین شناس خوب و زشت بہر تو این نسخہ ی قدرت نوشت از عمل آھن عصب می سازدت جای خوبی در جہان اندازدت خستہ باشی استوارت می کند پختہ مثل کوھسارت می کند ھست دین مصطفٰی دین حیات شرع او تفسیر آئین حیات گر زمینی آسمان سازد تو را آنچہ حق می خواھد آن سازد تو را صیقلش آئینہ سازد سنگ را از دل آھن رباید زنگ را تا شعار مصطفٰی از دست رفت قوم را رمز بقا از دست رفت آن نہال سربلند و استوار مسلم صحرائی اشتر سوار پای تا در وادی بطحا گرفت تربیت از گرمی صحرا گرفت آن چنان کاھید از باد عجم ھمچو نی گردید از باد عجم آنکہ کشتی شیر را چون گوسفند گشت از پامال موری دردمند آنکہ از تکبیر او سنگ آب گشت از صفیر بلبلی بیتاب گشت آنکہ عزمش کوہ را کاھی شمرد با توکل دست و پای خود سپرد آنکہ ضربش گردن اعدا شکست قلب خویش از ضربہای سینہ خست آنکہ گامش نقش صد ھنگامہ بست پای اندر گوشہ ی عزلت شکست آنکہ فرمانش جہان را ناگزیر بر درش اسکندر و دارا فقیر کوشش او با قناعت ساز کرد تا بہ کشکول گدائی ناز کرد شیخ احمد سیّد گردون جناب کاسب نور از ضمیرش آفتاب گل کہ می پوشد مزار پاک او لاالہ گویان دمد از خاک او با مریدی گفت ای جان پدر از خیالات عجم باید حذر زانکہ فکرش گرچہ از گردون گذشت از حد دین نبی بیرون گذشت ای برادر این نصیحت گوش کن پند آن آقای ملت گوش کن قلب را زین حرف حق گردان قوی با عرب در ساز تا مسلم شوی در معنی اینکہ حُسن سیرت ملّیہ از تأدب بہ آداب محمّدیہ است سائلی مثل قضای مُبرمی بر در ما زد صدای پیہمی از غضب چوبی شکستم بر سرش حاصل دریوزہ افتاد از برش عقل در آغاز ایّام شباب می نیندیشد صواب و ناصواب از مزاج من پدر آزردہ گشت لالہ زار چہرہ اش افسردہ گشت بر لبش آھی جگر تابی رسید در میان سینہ ی او دل تپید کوکبی در چشم او گردید و ریخت بر سر مژگان دمی تابید و ریخت ھمچو آن مرغی کہ در فصل خزان لرزد از باد سحر در آشیان در تنم لرزید جان غافلم رفت لیلای شکیب از محملم گفت فردا امت خیرالرّسل جمع گردد پیش آن مولای کل غازیان ملت بیضای او حافظان حکمت رعنای او ھم شہیدانی کہ دین را حجت اند مثل انجم در فضای ملت اند زاھدان و عاشقان دل فگار عالمان و عاصیان شرمسار در میان انجمن گردد بلند نالہ ھای این گدای دردمند ای صراطت مشکل از بی مرکبی من چہ گویم چون مرا پرسد نبی ’’حق جوانی مسلمی با تو سپرد کو نصیبی از دبستانم نبرد از تو این یک کار آسان ھم نشد یعنی آن انبار گل آدم نشد‘‘ در ملامت نرم گفتار آن کریم من رھین خجلت و امید و بیم اندکی اندیش و یاد آر ای پسر اجتماع امت خیرالبشر باز این ریش سفید من نگر لرزہ ی بیم و امید من نگر بر پدر این جور نازیبا مکن پیش مولا بندہ را رسوا مکن غنچہ ئی از شاخسار مصطفٰی گل شو از باد بھار مصطفٰی از بہارش رنگ و بو باید گرفت بہرہ ئی از خلق او باید گرفت مرشد رومی چہ خوش فرمودہ است آنکہ یم در قطرہ اش آسودہ است ’’مگسل از ختم رسل ایام خویش تکیہ کم کن بر فن و بر گام خویش‘‘ فطرت مسلم سراپا شفقت است در جہان دست و زبانش رحمت است آنکہ مہتاب از سر انگشتش دونیم رحمت او عام و اخلاقش عظیم از مقام او اگر دور ایستی از میان معشر ما نیستی تو کہ مرغ بوستان ماستی ھم صفیر و ھم زبان ماستی نغمہ ئی داری اگر تنہا مزن جز بہ شاخ بوستان ما مزن ھر چہ ھست از زندگی سرمایہ دار میرد اندر عنصر ناسازگار بلبل استی در چمن پرواز کن نغمہ ئی با ھمنوایان ساز کن ور عقاب استی تہ دریا مزی جز بہ خلوت خانہ ی صحرا مزی کوکبی میتاب بر گردون خویش پا منہ بیرون ز پیرامون خویش قطرہ ی آبی گر از نیسان بری در فضای بوستانش پروری تا مثال شبنم از فیض بہار غنچہ ی تنگش بگیرد در کنار از شعاع آسمان تاب سحر کز فسونش غنچہ میبندد شجر عنصر نم بر کشی از جوھرش ذوق رم از سالمات مضطرش گوھرت جز موج آبی ھیچ نیست سعی تو غیر از سرابی ھیچ نیست در یم اندازش کہ گردد گوھری تاب او لرزد چو تاب اختری قطرہ ی نیسان کہ مہجور از یم است نذر خاشاکی مثال شبنم است طینت پاک مسلمان گوھر است آب و تابش از یم پیغمبر است آب نیسانی بہ آغوشش در آ وز میان قلزمش گوھر بر آ در جہان روشن تر از خورشید شو صاحب تابانی جاوید شو در معنی اینکہ حیات ملّیہ مرکز محسوس می خواھد و مرکز ملت اسلامیہ بیت الحرام است می گشایم عقدہ از کار حیات سازمت آگاہ اسرار حیات چون خیال از خود رمیدن پیشہ اش از جہت دامن کشیدن پیشہ اش در جھان دیر و زود آید چہ سان وقت او فردا و دی زاید چہ سان گر نظر داری یکی بر خود نگر جز رم پیھم نہ ئی ای بیخبر تا نماید تاب نامشہود خویش شعلہ ی او پردہ بند از دود خویش سیر او را تا سکون بیند نظر موج جویش بستہ آمد در گہر آتش او دم بہ خویش اندر کشید لالہ گردید و ز شاخی بر دمید فکر خام تو گران خیز است و لنگ تہمت گل بست بر پرواز رنگ زندگی مرغ نشیمن ساز نیست طایر رنگ است و جز پرواز نیست در قفس واماندہ و آزاد ھم با نواھا میزند فریاد ھم از پرش پرواز شوید دم بہ دم چارہ ی خود کردہ جوید دم بہ دم عقدہ ھا خود میزند در کار خویش باز آسان می کند دشوار خویش پا بہ گل گردد حیات تیزگام تا دو بالا گرددش ذوق خرام سازھا خوابیدہ اندر سوز او دوش و فردا زادہ ی امروز او دم بہ دم مشکل گر و آسان گذار دم بہ دم نو آفرین و تازہ کار گرچہ مثل بو سراپایش رم است چون وطن در سینہ ئی گیرد دم است رشتہ ھای خویش را بر خود تند تکمہ ئی گردد گرہ بر خود زند در گرہ چون دانہ دارد برگ و بر چشم بر خود وا کند گردد شجر خلعتی از آب و گل پیدا کند دست و پا و چشم و دل پیدا کند خلوت اندر تن گزیند زندگی انجمن ھا آفریند زندگی ھمچنان آئین میلاد امم زندگی بر مرکزی آید بہ ھم حلقہ را مرکز چو جان در پیکر است خط او در نقطہ ی او مضمر است قوم را ربط و نظام از مرکزی روزگارش را دوام از مرکزی راز دار و راز ما بیت الحرم سوز ما ھم ساز ما بیت الحرم چون نفس در سینہ او را پروریم جان شیرین است او ما پیکریم تازہ رو بستان ما از شبنمش مزرع ما آب گیر از زمزمش تاب دار از ذرّہ ھایش آفتاب غوطہ زن اندر فضایش آفتاب دعوی او را دلیل استیم ما از براھین خلیل استیم ما در جہان ما را بلند آوازہ کرد با حدوث ما قدم شیرازہ کرد ملت بیضا ز طوفش ھم نفس ھمچو صبح آفتاب اندر قفس از حساب او یکی بسیاریت پختہ از بند یکی خودداریت تو ز پیوند حریمی زندہ ئی تا طواف او کنی پایندہ ئی در جہان جان امم جمعیت است در نگر سرّ حرم جمعیت است عبرتی ای مسلم روشن ضمیر از مآل امت موسی بگیر داد چون آن قوم مرکز را ز دست رشتہ ی جمعیت ملت شکست آنکہ بالید اندر آغوش رسل جزو او دانندہ ی اسرار کل دھر سیلی بر بناگوشش کشید زندگی خون گشت و از چشمش چکید رفت نم از ریشہ ھای تاک او بید مجنون ھم نروید خاک او از گل غربت زبان گم کردہ ئی ھم نوا ھم آشیان گم کردہ ئی شمع مُرد و نوحہ خوان پروانہ اش مشت خاکم لرزد از افسانہ اش ای ز تیغ جور گردون خستہ تن ای اسیر التباس و وھم و ظن پیرھن را جامہ ی احرام کن صبح پیدا از غبار شام کن مثل آبا غرق اندر سجدہ شو آنچنان گم شو کہ یکسر سجدہ شو مسلم پیشین نیازی آفرید تا بہ ناز عالم آشوبی رسید در رہ حق پا بہ نوک خار خست گلستان در گوشہ ی دستار بست در معنی اینکہ جمعیت حقیقی از محکم گرفتن نصب العین ملّیہ است و نصب العین امت محمدیہ حفظ و نشر توحید است با تو آموزم زبان کائنات حرف و الفاظ است اعمال حیات چون ز ربط مدعائی بستہ شد زندگانی مطلع برجستہ شد مدعا گردد اگر مہمیز ما ھمچو صرصر می رود شبدیز ما مدعا راز بقای زندگی جمع سیماب قوای زندگی چون حیات از مقصدی محرم شود ضابط اسباب این عالم شود خویشتن را تابع مقصد کند بہر او چیند گزیند رد کند ناخدا را یم روی از ساحل است اختیار جادہ ھا از منزل است بر دل پروانہ داغ از ذوق سوز طوف او گرد چراغ از ذوق سوز قیس اگر آوارہ در صحراستی مدعایش محمل لیلاستی تا بود شہر آشنا لیلای ما برنمی خیزد بہ صحرا پای ما ھمچو جان مقصود پنہان در عمل کیف و کم از وی پذیرد ھر عمل گردش خونی کہ در رگہای ماست تیز از سعی حصول مدعاست از تف او خویش را سوزد حیات آتشی چون لالہ اندوزد حیات مدعا مضراب ساز ھمت است مرکزی کو جاذب ھر قوت است دست و پای قوم را جنباند او یک نظر صد چشم را گرداند او شاھد مقصود را دیوانہ شو طائف این شمع چون پروانہ شو خوش نوائی نغمہ ساز قم زد است زخمۂ معنی بر ابریشم زد است تا کشد خار از کف پا رہ سپر میشود پوشیدہ محمل از نظر گر بہ قدر یک نفس غافل شدی دور صد فرسنگ از منزل شدی این کہن پیکر کہ عالم نام اوست ز امتزاج امہات اندام اوست صد نیستان کاشت تا یک نالہ رست صد چمن خون کرد تا یک لالہ رست نقشہا آورد و افکند و شکست تا بہ لوح زندگی نقش تو بست نالہ ھا در کشت جان کاریدہ است تا نوای یک اذان بالیدہ است مدّتی پیکار با احرار داشت با خداوندان باطل کار داشت تخم ایمان آخر اندر گل نشاند با زبانت کلمہ ی توحید خواند نقطہ ی ادوار عالم لاالہ انتھای کار عالم لاالہ چرخ را از زور او گردندگی مہر را پایندگی رخشندگی بحر گوھر آفرید از تاب او موج در دریا تپید از تاب او خاک از موج نسیمش گل شود مشت پر از سوز او بلبل شود شعلہ در رگہای تاک از سوز او خاک مینا تابناک از سوز او نغمہ ھایش خفتہ در ساز وجود جویدت ای زخمہ ور ساز وجود صد نوا داری چو خون در تن روان خیز و مضرابی بہ تار او رسان زانکہ در تکبیر راز بود توست حفظ و نشر لاالہ مقصود توست تا نخیزد بانگ حق از عالمی گر مسلمانی نیاسائی دمی میندانی آیہ ی ام الکتاب امت عادل تو را آمد خطاب آب و تاب چہرہ ی ایّام تو در جہان شاھد علی الاقوام تو نکتہ سنجان را صلای عام دہ از علوم امّئی پیغام دہ امیّی پاک از ھوی گفتار او شرح رمز ماغوی گفتار او تا بہ دست آورد نبض کائنات وانمود اسرار تقویم حیات از قبای لالہ ھای این چمن پاک شست آلودگیہای کہن در جہان وابستۂ دینش حیات نیست ممکن جز بہ آئینش حیات ای کہ می داری کتابش در بغل تیز تر نہ پا بہ میدان عمل فکر انسان بت پرستی بت گری ھر زمان در جستجوی پیکری باز طرح آزری انداخت است تازہ تر پروردگاری ساخت است کاید از خون ریختن اندر طرب نام او رنگ است و ھم ملک و نسب آدمیت کشتہ شد چون گوسفند پیش پای این بت ناارجمند ای کہ خوردستی ز مینای خلیل گرمی خونت ز صہبای خلیل برسر این باطل حق پیرھن تیغ ’’لا موجود الاّ ھو‘‘ بزن جلوہ در تاریکی ایام کن آنچہ بر تو کامل آمد عام کن لرزم از شرم تو چون روز شمار پرسدت آن آبروی روزگار حرف حق از حضرت ما بردہ ئی پس چرا با دیگران نسپردہ ئی در معنی اینکہ توسیع حیات ملّیہ از تسخیر قوای نظام عالم است ای کہ با نادیدہ پیمان بستہ ئی ھمچو سیل از قید ساحل رستہ ئی چون نہال از خاک این گلزار خیز دل بہ غائب بند و با حاضر ستیز ھستی حاضر کند تفسیر غیب می شود دیباچہ ی تسخیر غیب ما سوا از بہر تسخیر است و بس سینہ ی او عرضہ ی تیر است و بس از کُن حق ما سوا شد آشکار تا شود پیکان تو سندان گذار رشتہ ئی باید گرہ اندر گرہ تا شود لطف گشودن را فرہ غنچہ ئی ؟ از خود چمن تعبیر کن شبنمی ؟ خورشید را تسخیر کن از تو می آید اگر کار شگرف از دمی گرمی گداز این شیر برف ھر کہ محسوسات را تسخیر کرد عالمی از ذرّہ ئی تعمیر کرد آنکہ تیرش قدسیان را سینہ خست اوّل آدم را سر فتراک بست عقدہ ی محسوس را اوّل گشود ھمت از تسخیر موجود آزمود کوہ و صحرا دشت و دریا بحر و بر تختہ ی تعلیم ارباب نظر ای کہ از تأثیر افیون خفتہ ئی عالم اسباب را دون گفتہ ئی خیز و وا کن دیدہ ی مخمور را دون مخوان این عالم مجبور را غایتش توسیع ذات مسلم است امتحان ممکنات مسلم است میزند شمشیر دوران بر تنت تا ببینی ھست خون اندر تنت سینہ را از سنگ زوری ریش کن امتحان استخوان خویش کن حق جہان را قسمت نیکان شمرد جلوہ اش با دیدہ ی مؤمن سپرد کاروان را رھگذار است این جہان نقد مؤمن را عیار است این جہان گیر او را تا نہ او گیرد تو را ھمچو می اندر سبو گیرد تو را دلدل اندیشہ ات طوطی پر است آنکہ گامش آسمان پہناور است احتیاج زندگی می راندش بر زمین گردون سپر گرداندش تا ز تسخیر قوای این نظام ذوفنونیہای تو گردد تمام نایب حق در جہان آدم شود بر عناصر حکم او محکم شود تنگی ات پہنا پذیرد در جہان کار تو اندام گیرد در جہان خویش را بر پشت باد اسوار کن یعنی این جمّازہ را ماھار کن دست رنگین کن ز خون کوھسار جوی آب گوھر از دریا برآر صد جہان در یک فضا پوشیدہ اند مہر ھا در ذرّہ ھا پوشیدہ اند از شعاعش دیدہ کن نادیدہ را وا نما اسرار نافہمیدہ را تابش از خورشید عالم تاب گیر برق طاق افروز از سیلاب گیر ثابت و سیّارہ گردون وطن آن خداوندان اقوام کہن این ھمہ ای خواجہ آغوش تو اند پیش خیز و حلقہ در گوش تو اند جستجو را محکم از تدبیر کن انفس و آفاق را تسخیر کن چشم خود بگشا و در اشیا نگر نشہ زیر پردہ ی صہبا نگر تا نصیب از حکمت اشیا برد ناتوان باج از توانایان خورد صورت ھستی ز معنی سادہ نیست این کہن ساز از نوا افتادہ نیست برق آھنگ است ھشیارش زنند خویش را چون زخمہ بر تارش زنند تو کہ مقصود خطاب انظری پس چرا این راہ چون کوران بری قطرہ ئی کز خود فروزی محرم است بادہ اندر تاک و بر گل شبنم است چون بہ دریا در رود گوھر شود جوھرش تابندہ چون اختر شود چون صبا بر صورت گلہا متن غوطہ اندر معنی گلزار زن آنکہ بر اشیا کمند انداخت است مرکب از برق و حرارت ساخت است حرف چون طایر بہ پرواز آورد نغمہ را بی زخمہ از ساز آورد ای خرت لنگ از رہ دشوار زیست غافل از ھنگامہ ی پیکار زیست ھمرھانت پی بہ منزل بردہ اند لیلی معنی ز محمل بردہ اند تو بہ صحرا مثل قیس آوارہ ئی خستہ ئی واماندہ ئی بیچارہ ئی علم اسما اعتبار آدم است حکمت اشیا حصار آدم است در معنی اینکہ کمال حیات ملّیہ این است کہ ملت مثل فرد احساس خودی پیدا کند و تولید و تکمیل این احساس از ضبط روایات ملّیہ ممکن گردد کودکی را دیدی ای بالغ نظر کو بود از معنی خود بی خبر ناشناس دور و نزدیک آنچنان ماہ را خواھد کہ بر گیرد عنان از ھمہ بیگانہ آن مامک پرست گریہ مست و شیر مست و خواب مست زیر و بم را گوش او در گیر نیست نغمہ اش جز شورش زنجیر نیست سادہ و دوشیزہ افکارش ھنوز چون گہر پاکیزہ گفتارش ھنوز جستجو سرمایہ ی پندار او از چرا ، چون ، کی ، کجا ، گفتار او نقش گیر این و آن اندیشہ اش غیر جوئی غیر بینی پیشہ اش چشمش از دنبال اگر گیرد کسی جان او آشفتہ می گردد بسی فکر خامش در ھوای روزگار پر گشا مانند باز نو شکار در پی نخجیرھا بگذاردش باز سوی خویشتن می آردش تا ز آتشگیری افکار او گل فشاند زرچک پندار او چشم گیرایش فتد بر خویشتن دستکی بر سینہ می گوید کہ من یاد او با خود شناسایش کند حفظ ربط دوش و فردایش کند سفتہ ایامش درین تار زرند ھمچو گوھر از پی یک دیگرند گرچہ ھر دم کاھد ، افزاید گلش ’’من ھمانستم کہ بودم‘‘ در دلش این ’’من‘‘ نو زادہ آغاز حیات نغمہ ی بیداری ساز حیات ملّت نوزادہ مثل طفلک است طفلکی کو در کنار مامک است طفلکی از خویشتن نا آگہی گوھر آلودہ ئی خاک رھی بستہ با امروز او فرداش نیست حلقہ ھای روز و شب در پاش نیست چشم ھستی را مثال مردم است غیر را بینندہ و از خود گم است صد گرہ از رشتہ ی خود وا کند تا سر تار خودی پیدا کند گرم چون افتد بہ کار روزگار این شعور تازہ گردد پایدار نقشہا بردارد و اندازد او سر گذشت خویش را می سازد او فرد چون پیوند ایامش گسیخت شانہ ی ادراک او دندانہ ریخت قوم روشن از سواد سر گذشت خود شناس آمد ز یاد سر گذشت سر گذشت او گر از یادش رود باز اندر نیستی گم میشود نسخہ ی بود تو را ای ھوشمند ربط ایّام آمدہ شیرازہ بند ربط ایّام است ما را پیرھن سوزنش حفظ روایات کہن چیست تاریخ ای ز خود بیگانہ ئی داستانی قصّہ ئی افسانہ ئی این تو را از خویشتن آگہ کند آشنای کار و مرد رہ کند روح را سرمایہ ی تاب است این جسم ملّت را چو اعصاب است این ھمچو خنجر بر فسانت میزند باز بر روی جہانت میزند وہ چہ ساز جان نگار و دلپذیر نغمہ ھای رفتہ در تارش اسیر شعلہ ی افسردہ در سوزش نگر دوش در آغوش امروزش نگر شمع او بخت امم را کوکب است روشن از وی امشب و ھم دیشب است چشم پرکاری کہ بیند رفتہ را پیش تو باز آفریند رفتہ را بادہ ی صد سالہ در مینای او مستی پارینہ در صہبای او صید گیری کو بہ دام اندر کشید طایری کز بوستان ما پرید ضبط کن تاریخ را پایندہ شو از نفسہای رمیدہ زندہ شو دوش را پیوند با امروز کن زندگی را مرغ دست آموز کن رشتہ ی ایّام را آور بہ دست ورنہ گردی روز کور و شب پرست سر زند از ماضی تو حال تو خیزد از حال تو استقبال تو مشکن ار خواھی حیات لازوال رشتہ ی ماضی ز استقبال و حال موج ادراک تسلسل زندگی است می کشان را شور قلقل زندگی است در معنی اینکہ بقای نوع از امومت است و حفظ و احترام امومت اسلام است نغمہ خیز از زخمہ ی زن ساز مرد از نیاز او دو بالا ناز مرد پوشش عریانی مردان زن است حسن دلجو عشق را پیراھن است عشق حق پروردہ ی آغوش او این نوا از زخمہ ی خاموش او آنکہ نازد بر وجودش کائنات ذکر او فرمود با طیب و صلوٰۃ مسلمی کو را پرستاری شمرد بہرہ ئی از حکمت قرآن نبرد نیک اگر بینی امومت رحمت است زانکہ او را با نبوت نسبت است شفقت او شفقت پیغمبر است سیرت اقوام را صورتگر است از امومت پختہ تر تعمیر ما در خط سیمای او تقدیر ما ھست اگر فرھنگ تو معنی رسی حرف امّت نکتہ ھا دارد بسی گفت آن مقصود حرف ’’کن فکان‘‘ زیر پای امہات آمد جنان ملت از تکریم ارحام است و بس ورنہ کار زندگی خام است و بس از امومت گرم رفتار حیات از امومت کشف اسرار حیات از امومت پیچ و تاب جوی ما موج و گرداب و حباب جوی ما آن دخ رستاق زادی جاھلی پست بالای ستبری بد گلی نا تراشی پرورش نادادہ ئی کم نگاھی کم زبانی سادہ ئی دل ز آلام امومت کردہ خون گرد چشمش حلقہ ھای نیلگون ملت ار گیرد ز آغوشش بہ دست یک مسلمان غیور و حق پرست ھستی ما محکم از آلام اوست صبح ما عالم فروز از شام اوست وان تہی آغوش نازک پیکری خانہ پرورد نگاھش محشری فکر او از تاب مغرب روشن است ظاھرش زن باطن او نازن است بندھای ملت بیضا گسیخت تا ز چشمش عشوہ ھا حل کردہ ریخت شوخ چشم و فتنہ زا آزادیش از حیا نا آشنا آزادیش علم او بار امومت برنتافت بر سر شامش یکی اختر نتافت این گل از بستان ما نارستہ بہ داغش از دامان ملت شستہ بہ لاالہ گویان چو انجم بی شمار بستہ چشم اندر ظلام روزگار پا نبردہ از عدم بیرون ھنوز از سواد کیف و کم بیرون ھنوز مضمر اندر ظلمت موجود ما آن تجلّی ھای نامشہود ما شبنمی بر برگ گل ننشستہ ئی غنچہ ھائی از صبا نا خستہ ئی بر دمد این لالہ زار ممکنات از خیابان ریاض امہات قوم را سرمایہ ای صاحب نظر نیست از نقد و قماش و سیم و زر مال او فرزند ھای تندرست تر دماغ و سخت کوش و چاق و چست حافظ رمز اخوت مادران قوت قرآن و ملت مادران در معنی اینکہ سیدۃ النساء فاطمۃ الزھراء اسوہ ی کاملہ ایست برای نساء اسلام مریم از یک نسبت عیسی عزیز از سہ نسبت حضرت زھرا عزیز نور چشم رحمۃ للعالمین آن امام اوّلین و آخرین آنکہ جان در پیکر گیتی دمید روزگار تازہ آئین آفرید بانوی آن تاجدار ’’ھل اتی‘‘ مرتضیٰ مشکل گشا شیر خدا پادشاہ و کلبہ ئی ایوان او یک حسام و یک زرہ سامان او مادر آن مرکز پرگار عشق مادر آن کاروان سالار عشق آن یکی شمع شبستان حرم حافظ جمعیت خیرالامم تا نشیند آتش پیکار و کین پشت پا زد بر سر تاج و نگین وان دگر مولای ابرار جہان قوت بازوی احرار جہان در نوای زندگی سوز از حسین اھل حق حریت آموز از حسین سیرت فرزند ھا از امہات جوھر صدق و صفا از امہات مزرع تسلیم را حاصل بتول مادران را اسوہ ی کامل بتول بہر محتاجی دلش آنگونہ سوخت با یہودی چادر خود را فروخت نوری و ھم آتشی فرمانبرش گم رضایش در رضای شوھرش آن ادب پروردہ ی صبر و رضا آسیا گردان و لب قرآن سرا گریہ ھای او ز بالین بی نیاز گوھر افشاندی بہ دامان نماز اشک او برچید جبریل از زمین ھمچو شبنم ریخت بر عرش برین رشتہ ی آئین حق زنجیر پاست پاس فرمان جناب مصطفی است ورنہ گرد تربتش گردیدمی سجدہ ھا بر خاک او پاشیدمی خطاب بہ مخدّرات اسلام ای ردایت پردہ ی ناموس ما تاب تو سرمایہ ی فانوس ما طینت پاک تو ما را رحمت است قوت دین و اساس ملت است کودک ما چون لب از شیر تو شست لاالہ آموختی او را نخست میتراشد مہر تو اطوار ما فکر ما گفتار ما کردار ما برق ما کو در سحابت آرمید بر جبل رخشید و در صحرا تپید ای امین نعمت آئین حق در نفسہای تو سوز دین حق دور حاضر تر فروش و پر فن است کاروانش نقد دین را رھزن است کور و یزدان ناشناس ادراک او ناکسان زنجیری پیچاک او چشم او بیباک و ناپرواستی پنجہ ی مژگان او گیراستی صید او آزاد خواند خویش را کشتہ ی او زندہ داند خویش را آب بند نخل جمعیت توئی حافظ سرمایہ ی ملت توئی از سر سود و زیان سودا مزن گام جز بر جادہ ی آبا مزن ھوشیار از دستبرد روزگار گیر فرزندان خود را در کنار این چمن زادان کہ پر نگشادہ اند ز آشیان خویش دور افتادہ اند فطرت تو جذبہ ھا دارد بلند چشم ھوش از اسوہ ی زھرا مبند تا حسینی شاخ تو بار آورد موسم پیشین بہ گلزار آورد خلاصۂ مطالب مثنوی در تفسیر سورۂ اخلاص (قل ھواللّٰہ احد) من شبی صدیق را دیدم بہ خواب گل ز خاک راہ او چیدم بہ خواب آن ’’اَمَن النّاسِ‘‘ بر مولای ما آن کلیم اول سینای ما ھمّت او کشت ملت را چو ابر ثانی اسلام و غار و بدر و قبر گفتمش ای خاصہ ی خاصان عشق عشق تو سر مطلع دیوان عشق پختہ از دستت اساس کار ما چارہ ئی فرما پی آزار ما گفت تا کی در ھوس گردی اسیر آب و تاب از سورہ ی اخلاص گیر اینکہ در صد سینہ پیچد یک نفس سرّی از اسرار توحید است و بس رنگ او بر کن مثال او شوی در جہان عکس جمال او شوی آنکہ نام تو مسلمان کردہ است از دوئی سوی یکی آوردہ است خویشتن را ترک و افغان خواندہ ئی وای بر تو آنچہ بودی ماندہ ئی وارھان نامیدہ را از نامہا ساز با خم در گذر از جامہا ای کہ تو رسوای نام افتادہ ئی از درخت خویش خام افتادہ ئی با یکی ساز از دوئی بردار رخت وحدت خود را مگردان لخت لخت ای پرستار یکی گر تو توئی تا کجا باشی سبق خوان دوئی تو در خود را بہ خود پوشیدہ ئی در دل آور آنچہ بر لب چیدہ ئی صد ملل از ملتی انگیختی بر حصار خود شبیخون ریختی یک شو و توحید را مشہود کن غائبش را از عمل موجود کن لذّت ایمان فزاید در عمل مردہ آن ایمان کہ ناید در عمل اﷲالصّمد گر بہ اﷲ الصمد دل بستہ ئی از حد اسباب بیرون جستہ ئی بندہ ی حق بندہ ی اسباب نیست زندگانی گردش دولاب نیست مسلم استی بی نیاز از غیر شو اھل عالم را سراپا خیر شو پیش منعم شکوہ ی گردون مکن دست خویش از آستین بیرون مکن چون علی در ساز با نان شعیر گردن مرحب شکن خیبر بگیر منت از اھل کرم بردن چرا نشتر لا و نعم خوردن چرا رزق خود را از کف دونان مگیر یوسف استی خویش را ارزان مگیر گرچہ باشی مور و ھم بی بال و پر حاجتی پیش سلیمانی مبر راہ دشوار است سامان کم بگیر در جہان آزاد زی آزاد میر سبحۂ ’’اَقلِل مِنَ الدّنیا‘‘ شمار از ’’تَعِش حُرّاً‘‘ شوی سرمایہ دار تا توانی کیمیا شو گل مشو در جھان منعم شو و سائل مشو ای شناسای مقام بوعلی جرعہ ئی آرم ز جام بوعلی ’’پشت پا زن تخت کیکاوس را سر بدہ از کف مدہ ناموس را‘‘ خود بہ خود گردد در میخانہ باز بر تہی پیمانگان بی نیاز قاید اسلامیان ھارون رشید آنکہ نقفور آب تیغ او چشید گفت مالک را کہ ای مولای قوم روشن از خاک درت سیمای قوم ای نوا پرداز گلزار حدیث از تو خواھم درس اسرار حدیث لعل تا کی پردہ بند اندر یمن خیز و در دارالخلافت خیمہ زن ای خوشا تابانی روز عراق ای خوشا حسن نظر سوز عراق می چکد آب خضر از تاک او مرھم زخم مسیحا خاک او گفت مالک مصطفی را چاکرم نیست جز سودای او اندر سرم من کہ باشم بستہ ی فتراک او برنخیزم از حریم پاک او زندہ از تقبیل خاک یثربم خوشتر از روز عراق آمد شبم عشق میگوید کہ فرمانم پذیر پادشاھان را بہ خدمت ھم مگیر تو ھمی خواھی مرا آقا شوی بندہ ی آزاد را مولا شوی بہر تعلیم تو آیم بر درت خادم ملت نگردد چاکرت بہرہ ئی خواھی اگر از علم دین در میان حلقہ ی درسم نشین بی نیازی نازھا دارد بسی ناز او اندازھا دارد بسی بی نیازی رنگ حق پوشیدن است رنگ غیر از پیرھن شوئیدن است علم غیر آموختی اندوختی روی خویش از غازہ اش افروختی ارجمندی از شعارش می بری من ندانم تو توئی یا دیگری از نسیمش خاک تو خاموش گشت وز گل و ریحان تہی آغوش گشت کشت خود از دست خود ویران مکن از سحابش گدیہ ی باران مکن عقل تو زنجیری افکار غیر در گلوی تو نفس از تار غیر بر زبانت گفتگوھا مستعار در دل تو آرزوھا مستعار قمریانت را نواھا خواستہ سروھایت را قباھا خواستہ بادہ می گیری بہ جام از دیگران جام ھم گیری بہ وام از دیگران آن نگاھش سرّ ’’ما زاغ البصر‘‘ سوی قوم خویش باز آید اگر می شناسد شمع او پروانہ را نیک داند خویش و ھم بیگانہ را ’’لَستُ مِنّی‘‘ گویدت مولای ما وای ما ، ای وای ما ، ای وای ما زندگانی مثل انجم تا کجا ھستی خود در سحر گم تا کجا ریوی از صبح دروغی خوردہ ئی رخت از پہنای گردون بردہ ئی آفتاب استی یکی در خود نگر از نجوم دیگران تابی مخر بر دل خود نقش غیر انداختی خاک بردی کیمیا درباختی تا کجا رخشی ز تاب دیگران سر سبک ساز از شراب دیگران تا کجا طوف چراغ محفلی ز آتش خود سوز اگر داری دلی چون نظر در پردہ ھای خویش باش میپر و اما بہ جای خویش باش در جہان مثل حباب ای ھوشمند راہ خلوت خانہ بر اغیار بند فرد فرد آمد کہ خود را وا شناخت قوم قوم آمد کہ جز با خود نساخت از پیام مصطفی آگاہ شو فارغ از ارباب دون اﷲ شو لم یلد ولم یولد قوم تو از رنگ و خون بالاتر است قیمت یک اسودش صد احمر است قطرہ ی آب وضوی قنبری در بھا برتر ز خون قیصری فارغ از باب و ام و اعمام باش ھمچو سلمان زادہ ی اسلام باش نکتہ ئی ای ھمدم فرزانہ بین شھد را در خانہ ھای لانہ بین قطرہ ئی از لالہ ی حمراستی قطرہ ئی از نرگس شہلاستی این نمی گوید کہ من از عبہرم آن نمی گوید من از نیلوفرم ملت ما شان ابراھیمی است شہد ما ایمان ابراھیمی است گر نسب را جزو ملت کردہ ئی رخنہ در کار اخوت کردہ ئی در زمین ما نگیرد ریشہ ات ھست نامسلم ھنوز اندیشہ ات ابن مسعود آن چراغ افروز عشق جسم و جان او سراپا سوز عشق سوخت از مرگ برادر سینہ اش آب گردید از گداز آئینہ اش گریہ ھای خویش را پایان ندید در غمش چون مادران شیون کشید ’’ای دریغا آن سبق خوان نیاز یار من اندر دبستان نیاز‘‘ ’’آہ آن سرو سہی بالای من در رہ عشق نبی ھمپای من‘‘ ’’حیف او محروم دربار نبی چشم من روشن ز دیدار نبی‘‘ نیست از روم و عرب پیوند ما نیست پابند نسب پیوند ما دل بہ محبوب حجازی بستہ ایم زین جہت با یکدگر پیوستہ ایم رشتہ ی ما یک تولایش بس است چشم ما را کیف صہبایش بس است مستی او تا بہ خون ما دوید کہنہ را آتش زد و نو آفرید عشق او سرمایہ ی جمعیت است ھمچو خون اندر عروق ملت است عشق در جان و نسب در پیکر است رشتہ ی عشق از نسب محکم تر است عشق ورزی از نسب باید گذشت ھم ز ایران و عرب باید گذشت امت او مثل او نور حق است ھستی ما از وجودش مشتق است ’’نور حق را کس نجوید زاد و بود خلعت حق را چہ حاجت تار و پود‘‘ ھر کہ پا در بند اقلیم و جد است بیخبر از لم یلد لم یولد است ولم یکن لہ‘ کفواً احد مسلمِ چشم از جہان بر بستہ چیست؟ فطرت این دل بہ حق پیوستہ چیست؟ لالہ ئی کو بر سر کوھی دمید گوشہ ی دامان گلچینی ندید آتش او شعلہ ئی گیرد بہ بر از نفس ھای نخستین سحر آسمان ز آغوش خود نگذاردش کوکب واماندہ ئی پنداردش بوسدش اوّل شعاع آفتاب شبنم از چشمش بشوید گرد خواب رشتہ ئی با لم یکن باید قوی تا تو در اقوام بی ھمتا شوی آنکہ ذاتش واحد است و لاشریک بندہ اش ھم در نسازد با شریک مؤمن بالای ھر بالاتری غیرت او بر نتابد ھمسری خرقۂ ’’لا تحزنوا‘‘ اندر برش ’’انتم الاعلون‘‘ تاجی بر سرش می کشد بار دو عالم دوش او بحر و بر پروردہ ی آغوش او بر غو تندر مدام افکندہ گوش برق اگر ریزد ھمی گیرد بہ دوش پیش باطل تیغ و پیش حق سپر امر و نہی او عیار خیر و شر در گرہ صد شعلہ دارد اخگرش زندگی گیرد کمال از جوھرش در فضای این جہان ھای و ھو نغمہ پیدا نیست جز تکبیر او عفو و عدل و بذل و احسانش عظیم ھم بہ قہر اندر مزاج او کریم ساز او در بزمہا خاطر نواز سوز او در رزمہا آھن گداز در گلستان با عنادل ھم صفیر در بیابان جرّہ باز صید گیر زیر گردون می نیاساید دلش بر فلک گیرد قرار آب و گلش طایرش منقار بر اختر زند آن سوی این کہنہ چنبر بر زند تو بہ پروازی پری نگشودہ ئی کرمک استی زیر خاک آسودہ ئی خوار از مہجوری قرآن شدی شکوہ سنج گردش دوران شدی ای چو شبنم بر زمین افتندہ ئی در بغل داری کتاب زندہ ئی تا کجا در خاک می گیری وطن رخت بردار و سر گردون فکن عرض حال مصنف بہ حضور رحمۃ للعالمین ای ظہور تو شباب زندگی جلوہ ات تعبیر خواب زندگی ای زمین از بارگاھت ارجمند آسمان از بوسہ ی بامت بلند شش جہت روشن ز تاب روی تو ترک و تاجیک و عرب ھندوی تو از تو بالا پایہ ی این کائنات فقر تو سرمایہ ی این کائنات در جہان شمع حیات افروختی بندگان را خواجگی آموختی بی تو از نابودمندیہا خجل پیکران این سرای آب و گل تا دم تو آتشی از گِل گشود تودہ ھای خاک را آدم نمود ذرّہ دامن گیر مہر و ماہ شد یعنی از نیروی خویش آگاہ شد تا مرا افتاد بر رویت نظر از اب و ام گشتہ ئی محبوب تر عشق در من آتشی افروخت است فرصتش بادا کہ جانم سوخت است نالہ ئی مانندِ نی سامان من آن چراغ خانہ ی ویران من از غم پنہان نگفتن مشکل است بادہ در مینا نہفتن مشکل است مسلم از سرّ نبی بیگانہ شد باز این بیت الحرم بتخانہ شد از منات و لات و عزّی و ھبل ھر یکی دارد بتی اندر بغل شیخ ما از برھمن کافر تر است زانکہ او را سومنات اندر سر است رخت ھستی از عرب برچیدہ ئی در خُمستان عجم خوابیدہ ئی شل ز برفاب عجم اعضای او سرد تر از اشک او صہبای او ھمچو کافر از اجل ترسندہ ئی سینہ اش فارغ ز قلب زندہ ئی نعشش از پیش طبیبان بردہ ام در حضور مصطفٰی آوردہ ام مردہ بود از آب حیوان گفتمش سرّی از اسرار قرآن گفتمش داستانی گفتم از یاران نجد نکہتی آوردم از بستان نجد محفل از شمع نوا افروختم قوم را رمز حیات آموختم گفت بر ما بندد افسون فرنگ ھست غوغایش ز قانون فرنگ ای بصیری را ردا بخشندہ ئی بربط سلما مرا بخشندہ ئی ذوق حق دہ این خطا اندیش را اینکہ نشناسد متاع خویش را گر دلم آئینہ ی بی جوھر است ور بہ حرفم غیر قرآن مضمر است ای فروغت صبح اعصار و دھور چشم تو بینندۂ ما فی الصّدور پردہ ی ناموس فکرم چاک کن این خیابان را ز خارم پاک کن تنگ کن رخت حیات اندر برم اھل ملت را نگہدار از شرم سبز کشت نابسامانم مکن بہرہ گیر از ابر نیسانم مکن خشک گردان بادہ در انگور من زھر ریز اندر می کافور من روز محشر خوار و رسوا کن مرا بی نصیب از بوسہ ی پا کن مرا گر دُرِ اسرار قرآن سفتہ ام با مسلمانان اگر حق گفتہ ام ایکہ از احسان تو ناکس ، کس است یک دعایت مزد گفتارم بس است عرض کن پیش خدای عزوجل عشق من گردد ھم آغوش عمل دولت جان حزین بخشیدہ ئی بہرہ ئی از علم دین بخشیدہ ئی در عمل پایندہ تر گردان مرا آب نیسانم گہر گردان مرا رخت جان تا در جہان آوردہ ام آرزوی دیگری پروردہ ام ھمچو دل در سینہ ام آسودہ است محرم از صبح حیاتم بودہ است از پدر تا نام تو آموختم آتش این آرزو افروختم تا فلک دیرینہ تر سازد مرا در قمار زندگی بازد مرا آرزوی من جوانتر میشود این کہن صہبا گران تر میشود این تمنا زیر خاکم گوھر است در شبم تاب ھمین یک اختر است مدتی با لالہ رویان ساختم عشق با مرغولہ مویان باختم بادہ ھا با ماہ سیمایان زدم بر چراغ عافیت دامان زدم برقہا رقصید گرد حاصلم رھزنان بردند کالای دلم این شراب از شیشہ ی جانم نریخت این زر سارا ز دامانم نریخت عقل آزر پیشہ ام زنار بست نقش او در کشور جانم نشست سالہا بودم گرفتار شکی از دماغ خشک من لاینفکی حرفی از علم الیقین ناخواندہ ئی در گمان آباد حکمت ماندہ ئی ظلمتم از تاب حق بیگانہ بود شامم از نور شفق بیگانہ بود این تمنا در دلم خوابیدہ ماند در صدف مثل گہر پوشیدہ ماند آخر از پیمانہ ی چشمم چکید در ضمیر من نواھا آفرید ای ز یاد غیر تو جانم تہی بر لبش آرم اگر فرمان دھی زندگی را از عمل سامان نبود پس مرا این آرزو شایان نبود شرم از اظہار او آید مرا شفقت تو جرأت افزاید مرا ھست شأن رحمتت گیتی نواز آرزو دارم کہ میرم در حجاز مسلمی از ماسوا بیگانہ ئی تا کجا زناری بتخانہ ئی حیف چون او را سرآید روزگار پیکرش را دیر گیرد در کنار از درت خیزد اگر اجزای من وای امروزم خوشا فردای من فرّخا شھری کہ تو بودی در آن ای خنک خاکی کہ آسودی در آن ’’مسکن یار است و شہر شاہ من پیش عاشق این بود حب الوطن‘‘ کوکبم را دیدہ ی بیدار بخش مرقدی در سایہ ی دیوار بخش تا بیاساید دل بیتاب من بستگی پیدا کند سیماب من با فلک گویم کہ آرامم نگر دیدہ ئی آغازم انجامم نگر ……………………………………………